Wat is spierreuma?

Polymyalgia rheumatica (PMR) is een van de meest voorkomende vormen van ontstekingsreuma bij 50-plussers. Patiënten hebben hevige pijn in nek, schouders en heupen. De aandoening, die meestal spierreuma wordt genoemd, komt voor bij 1 op de 100 mensen boven de 50 jaar. De gemiddelde leeftijd van patiënten is 72. Bij een deel van hen doven de klachten na een jaar of drie vanzelf uit, maar in de tussentijd kan deze kwaal behoorlijke klachten geven.

In de aanval

“Spierreuma is een auto-immuunziekte waarbij het afweersysteem het eigen lichaam aanvalt”, vertelt prof. dr. Liesbeth Brouwer, reumatoloog in het UMC Groningen (UMCG). “Daardoor ontstaat een ontstekingsreactie in de slijmbeurzen, in de peesschedes van de schouder- en heupgewrichten en in de wervels. Opvallend is dat spierreuma-patiënten klachten op meerdere plekken hebben, zowel in de schouders als heupen en nek, en dat ze links en rechts evenveel last hebben. Daarnaast is er vaak sprake van gewichtsverlies, vermoeidheid en lichte koorts. Het gevoel alsof je griep hebt.”

Een ander kenmerk is dat mensen met spierreuma ’s morgens langdurig stijf zijn. “Die stijfheid houdt wel een uur of twee aan, soms zelfs de hele dag. Dat is een ander ziektebeeld dan artrose, waarbij sprake is van verlies van kraakbeen en schade aan de gewrichten door slijtage. Mensen met artrose moeten op gang komen, daarna gaat het wel weer.”

Anders dan de naam doet vermoeden, zijn bij spierreuma dus niet de spieren ontstoken, maar de pezen van de spieren, de aanhechtingen en de slijmbeurzen. Het is een ontstekingsreuma, net als bijvoorbeeld gewrichtsreuma (reumatoïde artritis). Er is echter een belangrijk verschil: mensen met spierreuma hebben geen antistoffen in het bloed. Mensen met reumatoïde artritis wel.

Liesbeth Brouwer: “Als reumatoloog bespreek ik eerst de klachten. Komt de pijn aan beide kanten van het lichaam voor? Hoe lang duurt de stijfheid op een dag? In het bloed van de patiënt onderzoek ik of er sprake is van ontstekingen. Ik kijk ook of de patiënt ontstoken kleine gewrichten heeft. Die komen bij spierreuma namelijk niet voor, maar wijzen op reumatoïde artritis.”

Precieze diagnose

Vaak wordt de diagnose gesteld door de huisarts, maar pijn en stijfheid betekenen lang niet altijd dat iemand spierreuma heeft. Het kan ook reumatoïde artritis of artrose zijn.

Is het spierreuma, dan kan een bloedvatontsteking de oorzaak zijn. Bij 20 procent van de patiënten is dat het geval. Ook kanker en/of een schildklierziekte kunnen spierreumaklachten geven.

“Met symptomen van spierreuma moet je altijd naar een reumatoloog gaan. Die kan een precieze diagnose stellen en gericht behandelen. Behalve een lichamelijk onderzoek wordt er dan dus een bloedonderzoek gedaan om de diagnose te stellen. Bij spierreuma is er vaak sprake van een verhoging van de ontstekingswaarden in het bloed, de CRP- of BSE-waarden. Ook kan het zijn dat er foto’s van nek, schouders en heupen worden gemaakt om andere aandoeningen, zoals artrose, uit te sluiten. Een reumatoloog kan ook besluiten aanvullend een echografie of PET/CT-scan te maken. Hiermee kan de ontsteking die past bij spierreuma worden gezien en kan ook een onderliggende ontsteking van de bloedvaten worden aangetoond of juist uitgesloten.”

Paardenmiddel

Spierreuma dooft bij twee derde van de patiënten vanzelf uit. De meesten hebben er twee tot drie jaar last van, maar het kan ook korter of langer duren. Prednisolon is de meest voorgeschreven behandeling. Dit ‘paardenmiddel’ werkt snel en effectief en wordt geleidelijk afgebouwd, maar heeft veel bijwerkingen zoals gewichtstoename, hoge bloeddruk, botontkalking, staar of verhoogde oogdruk, maagklachten, slapeloosheid, spierkrachtverlies, ontwikkeling van diabetes en stemmingswisselingen. “Hierdoor is het middel soms erger dan de kwaal”, aldus reumatoloog Brouwer.

Minder bijwerkingen

“Bij de behandeling van spierreuma zijn er twee dingen aan het kantelen. Ten eerste het stellen van de diagnose, waarbij we nu verder kijken dan alleen bloedonderzoek. Ten tweede de behandeling, waarbij naar andere middelen wordt gekeken dan prednisolon. Het is belangrijk om dit meteen bij de start van de behandeling te doen, of nog eerder. Want prednisolon doet iets geks: hoe langer het wordt gebruikt, hoe moeilijker het is om een ander middel in te zetten. Een ander middel heeft dus de meeste kans van slagen als daar meteen bij het begin van de ziekte mee wordt gestart. Zo heeft methotrexaat goede resultaten bij spierreuma. Nationaal en internationaal worden er ook studies gedaan met biologicals zoals rituximab - met als coördinerend onderzoekscentrum de Sint Maartenskliniek in Nijmegen - sarilumab en secukinumab. Dit zijn medicijnen die net als prednisolon het afweersysteemonderdrukken, maar die op de lange termijn minder bijwerkingen hebben. In Amerika mag sarilumab al worden voorgeschreven bij spierreuma, in Europa helaas nog niet.”

Opvallend is dat spierreuma juist actieve 50-plussers met een gezond gewicht treft

Hoera-curve

Bij sommige groepen komt spierreuma vaker voor. Zo hebben twee keer zo veel vrouwen als mannen het. “Bij elke auto-immuunziekte zie je dat die vaker voorkomt bij vrouwen. Hormonen spelen een rol bij het ontstaan, maar hoe dat precies zit, weten we niet”, aldus Brouwer.

Opvallend is dat spierreuma eigenlijk alleen voorkomt bij 50-plussers die redelijk fit zijn, regelmatig sporten, een actieve levensstijl en een gezond gewicht hebben. “Het lijkt erop dat diabetes of overgewicht een beschermend effect kan hebben tegen spierreuma. Het treft vooral actieve mensen. Voor hen kan spierreuma heel belastend zijn omdat ze van een actief leven opeens bijna niets meer kunnen. Starten met prednisolon voelt dan vaak als een bevrijding omdat de klachten ineens verdwijnen. Ik noem dat de hoera-curve. De eerste drie maanden zijn mensen blij met prednisolon omdat de klachten verdwijnen. Daarna verandert die blijdschap vanwege alle bijwerkingen.

Wij krijgen patiënten meestal pas doorverwezen als de huisarts vastloopt, bijvoorbeeld als het niet goed lukt om prednisolon af te bouwen omdat de klachten van spierreuma meteen terugkomen. In Nederland hebben we afgesproken dat de huisarts start met de behandeling, maar dat is anno 2024 eigenlijk niet meer zo’n goed idee. De kans op goede diagnostiek vóór de start van prednisolon en het tijdig starten met een ander middel is zoals gezegd dan vaak verkeken.”

Spierreuma dooft bij twee derde van de patiënten na twee of drie jaar vanzelf uit

Niet dat prednisolon alleen slecht is, voor sommige mensen met spierreuma is dit hét middel. Zij kunnen het gebruik in één tot twee jaar afbouwen en blijven vervolgens vrij van klachten. De spierreuma is dan uitgedoofd. Bij twee op de drie patiënten is het lastiger. Omdat de klachten terug blijven komen, lukt het vaak niet om de prednisolon af te bouwen. Soms hebben zij ook andere medicatie nodig om de klachten onder controle te houden. Brouwer: “Bij deze groep patiënten was het tijdig starten van een geneesmiddel naast de prednisolon beter geweest. Dan had je de prednisolon ook kunnen afbouwen en de klachten onder controle kunnen houden zonder prednisolon en al zijn bijwerkingen.”

Zelf doen

Wat kunnen mensen met spierreuma zelf doen? Liesbeth Brouwer adviseert om beschermende maatregelen te nemen om de bijwerkingen van prednisolon zo veel mogelijk te voorkomen: “Dat zijn middelen tegen botontkalking, indien nodig maagbescherming en – héél belangrijk – blijven bewegen om te voorkomen dat je spieren als sneeuw voor de zon verdwijnen. Oefentherapie kan daarbij helpen.”

Soms merken mensen met een reumatische aandoening een positief effect van alternatieve behandelingen zoals accupunctuur, massage, voedingssupplementen en warmtetherapie. Deze therapieën zijn niet bewezen effectief en het wordt aangeraden om hierover eerst te overleggen met een arts omdat ook een alternatieve behandeling bijwerkingen kan geven of een wisselwerking kan hebben met medicijnen.

Nieuw medicijn

Het UMCG is een van de plekken waar samen met het ZGT Almelo onderzoek wordt gedaan naar spierreuma. Zo wordt onder leiding van prof. dr. Liesbeth Brouwer onderzoek gedaan naar een nieuw medicijn voor spierreuma als mogelijk alternatief voor prednisolon. Het onderzoek richt zich op het medicijn leflunomide, dat momenteel wordt gebruikt voor de behandeling van reumatoïde artritis. Het remt de deling van ontstekingscellen en zorgt dat ontstekingen afnemen. Er zijn aanwijzingen dat een combinatie van prednisolon en leflunomide mogelijk effectief is bij het voorkomen van klachten bij spierreuma.

Een groep patiënten krijgt dit medicijn voorgeschreven en wordt intensief gevolgd om de effecten te bestuderen. Tegelijkertijd wordt onderzocht of er mogelijk minder prednisolon nodig is. Financiële ondersteuning voor dit onderzoek komt van de stichting ReumaNederland.

Brouwer: “Het uiteindelijke doel van de studie is om in de toekomst een effectievere behandeling voor spierreuma te ontwikkelen. Hoewel genezing niet direct wordt verwacht en de spierreuma zelf moet uitdoven, hopen we dat door een nauwkeurige diagnose beter voorspeld kan worden hoe de ziekte zich zal ontwikkelen. Het is zowel voor de patiënt als voor de behandelend arts belangrijk om voor de start van de behandeling te weten of de patiënt een vorm van spierreuma heeft die snel uitdooft of dat de ziekte langdurig actief zal blijven. Als je dat weet, kun je als arts de patiënt beter informeren en gerichte effectieve prednisolon-sparende medicatie voorschrijven. Dat is een enorme stap vooruit.”

Spier- of gewrichtsreuma? 

Spierreuma wordt veroorzaakt door ontstekingen rondom de pezen, slijmbeurzen en gewrichten van schouders, heupen en wervelkolom. Het geeft pijn in nek, schouders, rug of heupen. Spierreuma ontstaat alleen bij mensen ouder dan 50 jaar.

Reumatoïde artritis (gewrichtsreuma) wordt gekenmerkt door pijnlijke ontstoken gewrichten in handen, pols, voeten en enkels en start meestal tussen de 40 en 60 jaar. Zowel spierreuma als gewrichtsreuma wordt veroorzaakt door een ontstekingsreactie van het immuunsysteem. 

Artrose is een aandoening die het kraakbeen in een gewricht aantast. Klachten zijn pijn en startstijfheid in het gewricht, vooral bij het opstaan. Artrose ontstaat meestal in de heup, knie of duim. Bewegen helpt tegen de pijn. Pijnstillers kunnen klachten verminderen.

Liesbeth Brouwer is internationaal expert op het gebied van spierreuma (PMR) en reuscelarteritis (grote vaten vasculitis). Ze is hoofd van het expertisecentrum vasculitis van het UMCG. Prof. dr. Brouwer richt zich op studies naar de ontwikkeling van biomarkers, waaronder beeldvorming voor diagnose en ziekte-monitoring en behandelingsmonitoring bij reuscelarteritis en PMR.

Een andere versie van dit artikel verscheen eerder in Plus Gezond april 2024. Abonnee worden van het blad? Dat doe je in een handomdraai.