Endometriose

Normaal gesproken bevindt baarmoederslijmvlies zich alleen in de baarmoederholte. Iedere maand opnieuw verdikt het onder invloed van hormonen. Dit is nodig voor een succesvolle innesteling en de groei van een bevruchte eicel. Wanneer er geen bevruchting plaatsvindt, stoot de baarmoeder het slijmvlies af en word je ongesteld.

Wat is endometriose?

Bij endometriose zijn stukjes van het baarmoederslijmvlies (endometrium) buiten de baarmoeder terechtgekomen. Dit zit dan bijvoorbeeld op de:

• eierstokken
• eileiders
• banden die de baarmoeder ondersteunen (ligamenten)
• buikvlies
• darmen
• blaas
• urineleiders

In zeldzame gevallen groeit het endometriumweefsel op de longvliezen, het vlies rond het hart, de vulva (het uitwendige deel van de vagina) of in de baarmoederhals.

Wat gebeurt er?

Omdat deze 'verdwaalde' stukjes zich gedragen alsof ze zich in de baarmoeder bevinden, groeit het weefsel ook tussen de menstruaties en gaat het bloeden als een bevruchting uitblijft. Dit bloed kan het lichaam echter niet via de vagina verlaten en hecht zich aan omringende weefsels en organen. Ontstekingen en pijnklachten zijn mogelijke gevolgen. In de eierstokken kan het bloed zich ophopen. Er ontstaan dan cystes, een soort holten, gevuld met oud bloed (endometriomen).

Afhankelijk van de hoeveelheid baarmoederslijmvlies buiten de baarmoeder, spreken we van lichte, matige of ernstige endometriose. Deze indeling zegt niets over de ernst van de klachten. Deze zijn per vrouw verschillend. Er zijn vrouwen met ernstige endometriose die nergens last van hebben en vrouwen met een lichte vorm die gebukt gaan onder verlammende pijn.

Endometriose en verminderde vruchtbaarheid

Endometriose is een belangrijke aanstichter van verminderde vruchtbaarheid bij vrouwen boven de 25 jaar. Dit komt omdat stukjes baarmoederslijmvlies de eierstokken en/of eileiders kunnen blokkeren, waardoor het vrijkomen van rijpe eitjes uit de eierstokken wordt verhinderd of hun weg naar de baarmoeder wordt versperd. Naar schatting hebben drie op de tien vrouwen die moeilijk zwanger kunnen worden, endometriose.

Na de overgang

Na de overgang verdwijnen de klachten door endometriose meestal vanzelf of nemen fors af omdat de vrouwelijke geslachtshormonen dan veel minder actief worden. Hierdoor stopt, net als in de baarmoeder, de groei en afstoting van het endometriumweefsel erbuiten.

Oorzaak endometriose

De exacte oorsprong van endometriose is nog niet duidelijk. Wel zijn er een aantal theorieën.

De meest bekende is dat tijdens de menstruatie een beetje bloed met wat baarmoederslijmvlies via de eileiders in de buikholte belandt. Hier kunnen endometriumcellen aan omringend weefsel vastkleven en gaan woekeren. Er wordt aangenomen dat endometriumcellen via de bloed- en lymfevaten naar plekken buiten de buikholte getransporteerd kunnen worden.

Andere factoren die van invloed lijken te zijn:

• Erfelijke aanleg. In sommige families komt endometriose vaker voor dan in andere. Als je zus of moeder de ziekte heeft, heb je een verhoogde kans het ook te krijgen.
• Afweerstoornissen. Menstruatiebloed dat in de buikholte terechtkomt, veroorzaakt niet bij iedere vrouw endometriose omdat het afweersysteem dit opruimt. Als dit niet of onvoldoende gebeurt, kunnen stukjes baarmoederslijmvlies zich aan weefsel hechten, waardoor endometriose ontstaat.
• Gynaecologische invloeden. Zo is de kans op endometriose verhoogd als je al jong begint te menstrueren en/ of laat in de overgang komt. Ook als je vaak menstrueert omdat je een korte menstruatiecyclus hebt (bijvoorbeeld 21 dagen of minder) en/of niet vaak zwanger bent geweest, is de kans op deze aandoening groter.
• Externe factoren. Denk bijvoorbeeld aan milieuvervuiling.

Cijfers

Het is niet precies bekend hoeveel vrouwen endometriose hebben. Dit komt omdat de ziekte in de meeste gevallen alleen kan worden vastgesteld door het baarmoederslijmvlies rechtstreeks (met een kijkoperatie) te inspecteren. Naar schatting heeft 1 op de 5 menstruerende vrouwen tussen de 25- 44 jaar endometriose. Soms komt het ook bij tieners voor. In zeldzame gevallen treft het vrouwen vóór hun eerste menstruatie en/of na de laatste.

Symptomen

De symptomen van endometriose verschillen van vrouw tot vrouw. Sommigen hebben (nagenoeg) geen klachten, terwijl de ziekte bij anderen zeer pijnlijk is. Dit is mede afhankelijk van de locatie(s) waar het baarmoederslijmvlies woekert.

De meest voorkomende symptomen zijn:

• Extreme menstruatiepijn.
• Abnormaal veel menstrueel bloedverlies.
• Buikpijn, ook tussen de menstruaties in.
• Lage rugpijn, mogelijk uitstralend naar de benen.
• Pijnlijke geslachtsgemeenschap.
• Darmklachten, waaronder obstipatie, diarree en darmkrampen. Bij sommige vrouwen zit er wat bloed bij de ontlasting.
• Plasklachten, zoals pijn/ een branderig gevoel bij het plassen en vaker plassen dan normaal.
• Opgezette buik.
• Vermoeidheid.
• Verminderde vruchtbaarheid.

Diagnose

Omdat de klachten van endometriose erg wisselend zijn en ook bij andere aandoening voorkomen, is het moeilijk voor artsen om de ziekte te herkennen. Hierdoor duurt het vaak lang voordat de diagnose gesteld wordt.

Als een arts vermoedt dat je endometriose hebt, zijn er verschillende onderzoeken mogelijk om dit na te gaan, waaronder:

• Gynaecologisch onderzoek. De arts onderzoekt je inwendig. Dit gebeurt door de vagina open te spreiden met een zogenoemde eendenbek (speculum). Zo kan gekeken worden of er plekjes op de baarmoedermond zitten. Door je vaginaal te 'toucheren' (met twee vingers in de vagina en een hand op de buik) kan de arts voelen of je eierstokken vergroot zijn. Soms doet de arts inwendig onderzoek via de anus (rectaal toucheren) om te voelen of er endometrioseplekken tussen de baarmoeder en endeldarm zitten.
• Echoscopie. Bij dit onderzoek maakt de arts gebruik van geluidsgolven om endometrioseplekken op te sporen. Er kan een vaginale en/of buikecho gemaakt worden. Bij een vaginale echo brengt de arts een dunne echokop in de schede om de baarmoeder en eierstokken in beeld te brengen. Een buikecho is een uitwendig onderzoek om endometriose op of in de darmwand en op het buikvlies vast te stellen.
• Een kijkoperatie. Mogelijk adviseert de gynaecoloog een kijkoperatie (lacroscopie), waarbij via een klein sneetje net onder of in de navel een kijkbuisje (laparoscoop) in de buikholte wordt gebracht. Alleen dit onderzoek kan 100 procent uitsluitsel geven. Daarbij maakt het de plaats en ernst van endometriose zichtbaar.

Behandeling

De behandeling van endometriose is gericht op het bestrijden van de symptomen. De ziekte is nog niet te genezen.

Afhankelijk van de pijnklachten, vruchtbaarheidsproblemen en uitgebreidheid van de endometriose zijn er vier behandelmogelijkheden:

1. Pijnstilling. Om pijnklachten door endometriose aan te pakken zijn ontstekingsremmende pijnstillers (NSAID's) het meest effectief. Denk bijvoorbeeld aan diclofenac, naproxen en ibuprofen. Bij ernstige pijn kunnen opiaten, zoals codeïne en tramadol voorgeschreven worden.
2. Hormonen. Met het vrouwelijk hormoon progesteron wordt de endometriose onderdrukt omdat het de aanmaak van baarmoederslijmvlies (en dus bloedverlies) vermindert, ook op de endometrioseplekken. Progesteron is verwerkt in de anticonceptiepil en (orale) progesteronpreparaten. In het Mirenaspiraal zit het progesteronachtige hormoon levonorgestrel. Het spiraal wordt in de baarmoeder ingebracht en geeft de stof hier af. Daarnaast is hormoonbehandeling met zogenoemde LH-RG-agonisten mogelijk. Deze medicijnen bootsen de situatie na de overgang na. Ze kunnen toegediend worden met een injectie, neusspray of een kleine capsule, die net onder de buikhuid geplaatst wordt. Bij vruchtbaarheidsproblemen door endometriose is deze behandelvorm niet zinvol omdat hierdoor geen eisprong plaatsvindt.
3. Operatie. Tijdens een kijk-, of buikoperatie verwijdert de chirurg endometrioseplekken met elektrische stroom of laserstralen. Voor welke methode gekozen wordt, hangt af van de ernst en locatie van de endometriose. In het uiterste geval, kan het nodig zijn om de baarmoeder en/of eierstokken te verwijderen.
4. Een combinatie van operatie en hormonen.

Vooruitzichten

Er is geen pasklaar antwoord op de vraag wat je vooruitzichten zijn als je endometriose hebt. Het gaat immers om een extreem variabele afwijking: de één heeft niets in de gaten, de ander heeft geen pijnklachten maar kan niet zwanger worden en weer een ander kampt regelmatig met pijn in de overtreffende trap. De impact van endometriose op het dagelijks leven verschilt dus van persoon tot persoon.

Wel staat vast dat het een chronische ziekte is, weliswaar goedaardig maar niet blijvend te genezen. Er bestaan op dit moment alleen behandelingen die je klachten tijdelijk onderdrukken.

Vrouwen met een kinderwens en vruchtbaarheidsproblemen door endometriose hebben na een operatie en/of medisch geassisteerde voortplanting (IUI of IVF) reële kans om toch zwanger te raken.