Muziek als hulpmiddel bij dementie

De oude Grieken wisten het al: muziek heeft een positief effect op lichaam en geest. Toch wordt er in de ondersteuning van personen met dementie nog weinig mee gedaan, terwijl luisteren naar muziek zowel de mentale als lichamelijke conditie kan verbeteren. Alle reden om er alsnog mee te beginnen.

Een uurtje piano­spelen, of luisteren naar je favoriete muziek. Het brengt ontspanning, verlaagt de bloeddruk en activeert het hele brein. Muziek maken en luisteren vergroot het aantal verbindingen in de hersen­gebieden die betrokken zijn bij het luisteren en de motoriek. Het maakt tot op hoge leeftijd herinneringen los en kan je spieren in beweging brengen zonder dat je daar bewust de opdracht voor hebt gegeven.

Cognitieve en fysieke prestaties

Dat is goed nieuws voor mensen met dementie en hun partners, kinderen of anderen die hen ondersteunen. “Muziek kan bij dementie zowel de cognitieve als fysieke prestaties verbeteren”, zegt Ignar Rip, ­auteur van het dit najaar verschenen boek Muziek als bondgenoot bij dementie. Een effect dat zeker zes maanden aanhoudt, zo constateerden onderzoekers van ­de Universiteit van Helsinki al in 2013. Zij deden een studie waarin personen met milde dementie tien weken lang muziek maakten, naar muziek luisterden of reguliere zorg zonder muziek ontvingen.

Rustig en ontspannen

“Muziek werkt bovendien moti­verend en nodigt uit om grenzen te verleggen”, vervolgt Rip. “En samen luisteren versterkt de verbondenheid tussen de ­persoon met dementie en degene die hem of haar ­ondersteunt. De schrijver weet waar hij het over heeft. Hij zorgde samen met zijn vader tien jaar lang voor zijn moeder, die leed aan de ziekte van Alzheimer. “Muziek was een vast onderdeel van onze zorg, en dat was niet ­bijzonder voor mijn gevoel”, vertelt hij. 
Luisteren naar nummers van de Amerikaanse zanger Andy ­Williams, licht klassieke pianomuziek en liedjes uit haar geboortestad Rotterdam maakte zijn moeder rustig en ontspannen. Dat het hanteren van geper­sonaliseerde speellijsten ter ondersteuning van ­iemand met dementie bijzonder was, ontdekte Rip pas later. “Zowel thuis als in zorginstellingen wordt muziek vooral beschouwd als entertainment. Denk aan verpleeghuizen, waar vaak algemeen populaire muziek wordt gedraaid, zoals ­André Rieu of Frans Bauer, maar geen jazz, rock-’n-roll of andere muziek­stijlen die senioren van nu ook aanspreken. En aan de radio die thuis op de achtergrond aanstaat zonder er verder bij na te denken.”

Geen luxe, maar noodzaak

Best gek als je bedenkt dat filosoof Pythagoras in de 6de eeuw voor Christus muziek al beschouwde als medicijn en speciale composities maakte voor zijn ­patiënten. En dat ook in de 21ste eeuw hersenwetenschappers als Erik Scherder en Oliver Sacks pleiten voor het gebruik van muziek bij dementie. “Sacks ­benadrukte altijd dat muziek bij dementie geen luxe is, maar noodzaak.”  Rip besloot daarom zelf een methode te ontwikkelen voor het maken van gepersonaliseerde speellijsten voor personen met dementie: MuziekGeluk. “Uitgangspunt is dat muziek – en andere geluiden, zoals zingende vogels of het brommende geluid in de buik van een schip – die je hebt gehoord tussen je 15de en 25ste levensjaar zo diep in je brein verankerd is dat ze altijd bij je blijft”, vertelt hij. “Ook herinne­ringen aan activiteiten gekoppeld aan het ­horen van deze muziek worden geactiveerd.” Waarom juist muziek uit deze levensfase beklijft, is onduidelijk. Mogelijk heeft het te maken met het feit dat je brein rond je 25ste levensjaar volgroeid is.  Zeker is dat je er met muziek uit deze periode voor kunt zorgen dat iemand met dementie zich weer met zichzelf − en met degene die hem of haar ondersteunt − kan verbinden. “Naar die muziek luisteren geeft houvast en een gevoel van veiligheid en geborgenheid”, legt Rip uit. Het resultaat: minder onrust, minder agressie en minder onbegrepen gedrag bij degene met dementie, en daarmee een grotere kwaliteit van leven – zowel voor de persoon met dementie als ­degene die hem of haar ondersteunt.

Bewegen op muziek 

Aan de hand van een gepersona­liseerde speellijst kun je samen op zoek naar activiteiten die aan bepaalde muziek gekoppeld zijn, vertelt Rip.“Stel dat je vader jarenlang aan vliegtuigmodelbouw heeft gedaan, en dat hij zich dit bij een nummer van Abba ineens weer herinnert. Dan kun je met die muziek op de achtergrond samen een modelvliegtuig in elkaar zetten.”Ook bewegen gaat gemakkelijker met de juiste ­muziek op de achtergrond. In zijn boek verwijst Rip naar een balletdanseres in een rolstoel, die bij het ­horen van een melodie ineens weer in staat was om sierlijke dansbewegingen te maken. “De muziek zat opgeslagen in haar spiergeheugen.”

• Lees ook: Deze muziek helpt bij stress, een dip en slaapproblemen

De juiste keuze

Cruciaal bij het maken van een speellijst is dat de ­geselecteerde muziek écht de juiste snaar raakt bij ­degene met dementie. Met de radio aandoen of even een cd’tje opzetten ben je er nog niet. “Waak ervoor dat je geen muziek kiest die jij zelf mooi vindt, en neem niet te gemakkelijk aan dat een nummer of ­muziekstuk uit een bepaalde periode zal resoneren. Dat kan een averechts effect hebben”, benadrukt Rip. “Controleer daarom altijd of de geselecteerde muziek aanslaat bij iemand. Zie je de ogen oplichten? Of een voet meetikken op de muziek? Dan zit het met de ­muziekkeuze waarschijnlijk wel goed.”Rip verzorgt inmiddels trainingen waarin zorg­p­­ro­fessionals en andere ondersteuners van mensen met ­dementie in Nederland, België en Engeland leren werken met MuziekGeluk. Als het aan hem ligt, ­worden gepersonaliseerde speellijsten op termijn breed toegepast, zowel thuis als in zorginstellingen. “Een op de vijf personen in ons land lijdt aan dementie, en dat worden er de komende jaren alleen maar meer. Met geperso­naliseerde speellijsten verbeter je de kwaliteit van leven voor degenen met dementie en verminder je de druk op degenen die hen ondersteunen.”

Zo vroeg mogelijk

“Begin zo vroeg mogelijk met het selecteren van ­muziek, liefst meteen zodra de diagnose gesteld is”, luidt Rips advies aan partners, kinderen en anderen die iemand met dementie ondersteunen. “Je doet het samen, dus hoe vroeger je begint, hoe meer informatie je kunt gebruiken. Betrek als het even kan ook de (klein)kinderen in het proces. En maak speellijsten voor jouzelf als ondersteuner. Want naar muziek luisteren, dat werkt uiteindelijk voor iedereen.”

De speellijsten voor mensen met dementie zijn te vinden op www.muziekgeluk.nl

Een andere versie van dit artikel verscheen eerder in Plus Magazine december 2024/januari 2025. Abonnee worden van het blad? Dat doe je in een handomdraai.