Wat je zeker moet weten over antibiotica

"Na een paar dagen voelt u zich al een stuk beter": de woorden van je huisarts bij het voorschrijven van een antibioticumkuur zijn zelden gelogen. Zo doeltreffend kan dit medicijn zijn. Antibiotica (meervoud van antibioticum) zijn eigenlijk één van de weinige medicijnen die echt genezen, zegt Annemieke Horikx, werkzaam op de afdeling Geneesmiddel Informatie Centrum van de brancheorganisatie voor apothekers KNMP. "Er zit het woord anti in. En het Griekse woord biosis, dat naar leven verwijst. Antibiotica zijn letterlijk dus middelen tegen het leven, die ervoor zorgen dat bacteriën worden gedood of afgeremd. Medicijnen tegen bijvoorbeeld te hoge bloeddruk, een te hoog cholesterolgehalte of diabetes daarentegen zijn min of meer symptoombestrijders."

Zonder de Schotse arts en microbioloog Alexander Fleming had deze vaak levensreddende medicijnengroep misschien wel nooit bestaan. Hij was het die in september 1928 bij toeval ontdekte dat in de buurt van een bepaalde schimmel geen bacteriën groeiden. Sterker nog, de schimmel was in staat de bacteriën te doden. Hij noemde de stof penicilline, naar de penicillumschimmel. Na de Tweede Wereldoorlog werden ook andere groepen antibiotica ontwikkeld. In Nederland worden antibiotica het meest voorgeschreven voor urineweginfecties, luchtweginfecties en longontstekingen.

Helpen antibiotica tegen alle ontstekingen?

"Nee, dat is een misverstand. Ze helpen alleen tegen ontstekingen door bacteriën, zoals een longontsteking of blaasontsteking. Virussen en parasieten bijvoorbeeld zijn ongevoelig voor antibiotica. Dus even een kuurtje halen als je grieperig bent heeft geen zin. Een verkoudheid wordt veroorzaakt door een virus, griep ook. Bovendien gaan veel infecties vanzelf over. Allerlei verdedigingsmechanismen in het lichaam kunnen die bacteriën meestal prima de baas. Antibiotica zijn geen wondermiddel tegen alle kwalen en aandoeningen. Bovendien ligt bij herhaald gebruik van antibiotica resistentie op de loer."

Wat is dat precies: resistentie tegen antibiotica?

"Als hetzelfde type antibioticum vaak wordt gebruikt, kunnen bacteriën een bescherming tegen het geneesmiddel ontwikkelen. Ook bij verkeerd gebruik kunnen resistente bacteriën ontstaan. Bijvoorbeeld als antibiotica worden gebruikt als het eigenlijk niet nodig is. Resistente bacteriën gaan van mens tot mens en kunnen al in je lichaam zitten bij een infectie. Doordat ze niet geremd of gedood worden, krijgen ze de kans zich te vermenigvuldigen. Dat is een groot probleem, ook voor de gezondheidszorg in het algemeen. Een beruchte resistente bacterie is de MRSA-bacterie, ook wel ziekenhuisbacterie genoemd omdat hij vooral mensen ziek maakt met een verminderde weerstand die zijn opgenomen in het ziekenhuis. Omdat de MRSA-bacterie voor veel antibiotica immuun is geworden, moeten zogenaamde reserve-antibiotica worden gebruikt. Het gevaar van resistentie is een van de redenen waarom we in Nederland heel behoudend zijn met het voorschrijven van antibiotica en dat ze niet vrij verkrijgbaar zijn."

Elk jaar wordt voor bacteriesoorten bepaald welk deel resistent is voor sommige antibiotica. Volgens de meest recente cijfers van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) was het deel van de bacteriën dat resistent was voor antibiotica in 2022 ongeveer even groot als in 2021. Ondanks de stabiele percentages waarschuwt het RIVM alert te blijven op resistentie. "Vooral mensen die in het buitenland in het ziekenhuis lagen, kunnen bacteriën bij zich dragen die ongevoelig zijn tegen meerdere soorten antibiotica tegelijk. Handen wassen en andere hygiënemaatregelen blijven nodig om te voorkomen dat deze bacteriën zich verspreiden."

Resistente bacteriën komen ook voor bij dieren, in dierlijke voedselproducten en in het milieu. Daarom is het ook belangrijk antibioticagebruik bij dieren te beperken, om de kans op resistente bacteriën in dieren en besmetting van mensen te verkleinen.

Is het slecht voor je om vaak een antibioticumkuur te slikken?

Annemieke Horikx: "Sommige mensen zijn, vanwege de ziekte die ze hebben, vatbaarder voor infecties dan anderen. Als je hen niet zou behandelen met antibiotica, zou dat schade voor hen opleveren. In die gevallen is meer gebruik van antibiotica verantwoord. De voordelen wegen dan op tegen de nadelen, namelijk het risico op resistentie. Dat is niet zo als je voor elk wissewasje een antibioticum zou nemen."

Er zijn verschillende soorten antibiotica. Hoe bepaalt een arts welk middel hij moet voorschrijven?

"Een arts zal op de eerste plaats goed bekijken of antibiotica nodig zijn en vervolgens welke het meest effectief zal zijn. Welke ziekteverschijnselen zijn er, hoe kwetsbaar is de patiënt? Er zijn verschillende groepen antibiotica. Daarom wordt soms eerst uitgezocht om welke bacterie het precies gaat. Dat gebeurt met een test in het laboratorium. Sommige antibiotica werken breed, andere richten zich op een kleinere groep bacteriën. Een keelontsteking wordt meestal veroorzaakt door eenzelfde soort bacterie, waarvoor een specifiek antibioticum bestaat. Soms is het minder duidelijk en zal de arts kiezen voor een antibioticum voor een bredere groep bacteriën. Het risico op resistentie is dan wel groter. Dat is een afweging."

Kan een antibioticumkuur ook preventief werken?

"Soms wel, bijvoorbeeld bij een bepaalde urineweginfectie. Dan schrijft de arts een kuur voor om te voorkomen dat de infectie voor de zoveelste keer terugkeert. Maar ook hierin zijn artsen zeer terughoudend."

Waarom is het niet verstandig voortijdig met een kuur te stoppen?

"Als je eerder stopt omdat je je weer lekker voelt, kan het zijn dat een deel van de bacteriën nog actief is en de infectie oplaait. Per antibioticum is onderzocht hoelang de kuur moet duren om de ontsteking volledig te onderdrukken. Er bestaan kuren van drie, zeven of tien dagen. Dat verschilt per medicijn. Het is daarom zaak de kuur altijd af te maken."

Wat zijn de belangrijkste bijwerkingen van antibiotica?

"Maag-darmproblemen komen het vaakst voor. Dat komt omdat antibiotica via het maagdarmkanaal gaan, waar ook goede bacteriën zitten. Die leggen natuurlijk ook het loodje, waardoor je bijvoorbeeld diarree kunt krijgen. Sommige mensen zijn allergisch voor bepaalde antibiotica. Het lichaam reageert dan stekelig op een vreemde stof. Een arts informeert ook altijd naar je ervaringen met antibiotica, of je in het verleden overgevoelig was voor een bepaalde groep. Van penicilline krijgen sommige mensen bijvoorbeeld bultjes. Het is belangrijk dit soort reacties te melden aan je huisarts en apotheek, zodat ze in je medisch dossier worden opgenomen. Het lichaam onthoudt bovendien een allergische reactie. De tweede keer dat je het antibioticum gebruikt, kan het nog heftiger gaan reageren. Je kunt er ook overheen groeien, dan was de reactie eenmalig."

Je hoort wel eens dat mensen zeggen allergisch te zijn voor alle antibiotica. 

"Dat komt heel zelden voor. Als je denkt dat dat het geval is, is het goed met je huisarts te overleggen of een test zinvol is om uit te zoeken hoe het precies zit. Het kan bijvoorbeeld zijn dat je tijdens de kuur iets gegeten hebt waarvoor je allergisch blijkt, dus dat het niet aan de medicijnen ligt."

Klopt het dat je bij gebruik van antibiotica geen alcohol mag drinken?

"Niet per definitie. Bij enkele middelen is dat af te raden, dan staat het op het etiket of in de bijsluiter. Bij de meeste kun je gewoon een glaasje drinken, zoals altijd met mate. Bepaalde antibiotica reageren niet goed met zuivelproducten. Het calcium kan zich op een bepaalde wijze aan die antibiotica binden, waardoor het medicijn zonder zijn werk te doen het lichaam weer verlaat."

Werken antibiotica even goed op oudere leeftijd dan op jonge leeftijd?

"Jazeker. Er is in principe geen verschil. Het is wel zo dat ouderen vaker andere medicijnen gebruiken en een ziekte hebben waardoor de kans op bijwerkingen van antibiotica groter is."

Kun je antibiotica die aan jou is voorgeschreven doorgeven aan je huisgenoot bij dezelfde kwaal?

"Dat is onverstandig. Het risico is dat je niet zeker weet of de ziektesymptomen het gevolg zijn van die bepaalde bacteriële infectie. Dus raadpleeg altijd een arts. Bovendien moet je het immuunsysteem niet te snel uitschakelen, dat moet ook als het ware een herinnering opbouwen en aan het werk blijven. Het lichaam kan soms meer dan je denkt. Grijp niet te snel naar medicijnen. Waarmee ik niet wil zeggen dat je een watje bent als je antibiotica krijgt voorgeschreven. Het zijn echt geweldige geneesmiddelen die hard nodig zijn en levens kunnen redden, maar waarmee we wijs moeten omgaan."