Kunst als medicijn

"Gebruikt u een creatieve hobby als therapie bij uw chronische ziekte?" Deze oproep in het tijdschrift Plus Magazine leverde veel reacties op. De redactie ontving brieven met foto’s van bronzen beelden, abstracte en levensechte schilderijen, dichtbundels, houten poppen en extravagante textielvormen. De brievenschrijvers hadden ziekten als migraine, reumatoïde artritis, de ziekte van Parkinson of ze herstelden van een herseninfarct. Ze schreven allemaal hoeveel goed het maken van kunst hen deed.
 
Het lijkt er dus op dat creatief bezig zijn helpt bij het omgaan met een chronische ziekte. Maar is het ook echt bewezen werkzaam? Professor Bas Bloem van het Nijmeegse Radboudumc, gespecialiseerd in de ziekte van Parkinson, is ervan overtuigd. "Kunst werkt als therapie. Creatief bezig zijn geeft afleiding, zorgt voor ontspanning en kan zelfs klachten verminderen", aldus Bloem. "Dans en muziek helpen bijvoorbeeld tegen bewegingsproblemen bij de ziekte van Parkinson."

Gitaarles in het ziekenhuis

Bij de ziekte van Parkinson speelt er nog iets bijzonders: de medicijnen tegen deze ziekte kunnen je creatiever maken. "Mensen met deze aandoening hebben een tekort aan de stof dopamine", legt Bloem uit. "Medicijnen vullen dit stofje weer aan of bootsen het na, en helpen zo tegen de typische parkinsonklachten als stijfheid en trillen. Maar de dopamine-achtige medicijnen geven in de hersenen ook een stimulans aan nieuwsgierigheid, motivatie en creativiteit."

Patiënten kunnen hierdoor een stuk creatiever worden, heeft de neuroloog gemerkt. "Sommige patiënten gaan prachtige kunst maken, ook al hebben ze dat nooit eerder in hun leven gedaan. Mensen die al bekend zijn met schilderen of beeldhouwen, kunnen ineens heel andere kunstwerken gaan maken. Schitterend", vindt Bloem. Bloem geeft lezingen over de relatie tussen kunst en gezondheid. Hij werkt daarbij samen met kunstenaars als schrijver Ilja Leonard Pfeijffer en Julian Herman, voormalig concertmeester van het Nederlands Filharmonisch Orkest. Herman verloor het vermogen om viool te spelen toen hij de ziekte van Parkinson kreeg. Hij kreeg ook een dopamineachtig medicijn, maar het werkte bij hem niet voldoende. "We hebben toen besloten de dosis te verhogen. Dat was in zijn geval mogelijk; hij kreeg geen vervelende bijwerkingen. Herman speelt nu weer viool."
 
Niet alleen patiënten met de ziekte van Parkinson, maar alle patiënten hebben in het Radboudumc dit jaar bij wijze van proef de mogelijkheid om lessen te volgen in tekenen, schilderen en gitaar spelen. Bloem: "Ik geloof echt dat kunst en cultuur de samenleving beter en gezonder maken. Er schuilt een kunstenaar in ieder van ons, maar vaak is deze kunstenaar nog onontdekt."

Minder geheugenklachten

Iets nieuws leren, zoals schilderen of saxofoon spelen, kan je mogelijk zelfs beschermen tegen dementie. "Uit onderzoek weten we dat iemand die zijn hele leven een muziekinstrument bespeelt, minder kans loopt geheugenklachten te ontwikkelen", vertelt Saskia Nijmeijer, onderzoeker bij het UMC Groningen. "En wie vanaf jonge leeftijd dagelijks in twee talen spreekt, ontwikkelt gemiddeld vier jaar later dementie dan mensen die eentalig zijn." Deze informatie maakte de Groningers nieuwsgierig. "We vroegen ons af: zou het leren van nieuwe creatieve vaardigheden op oudere leeftijd mensen ook langer gezond houden? Heeft het een positief effect op denkvermogen, stemming en hersenfunctie als je op je 65ste op gitaarles gaat?"

En dus sturen de onderzoekers dit jaar en volgend jaar tweehonderd mensen op cursus. Zij leren een instrument bespelen, volgen een creatieve workshop of ze leren een taal. De deelnemers worden al die tijd gevolgd en ook hun hersenfuncties worden voor en na het onderzoek gemeten. "We denken dat het leren van iets nieuws op creatief gebied de hersenen flexibel houdt", zegt Nijmeijer. "Er ontstaat daardoor een zogeheten cognitieve compensatie: al verouderen de hersenen, het denkvermogen blijft langer op peil, waardoor er bijvoorbeeld pas later geheugenklachten ontstaan." Als het vermoeden van de onderzoekers bevestigd wordt, dan is dat goed nieuws, vindt Nijmeijer. "De meeste mensen zullen het denk ik leuker vinden om creatief bezig te zijn dan de hele dag puzzels te maken."

Emoties uiten

Creatieve bezigheid kan ook helpen als je psychisch veel te verwerken hebt. Saskia van Rijn, beeldend therapeut in Amstelveen, geeft creatieve workshops en therapie aan mensen met kanker. Van Rijn: "Emotioneel komt er veel op je af als je kanker krijgt. De vele gedachten en gevoelens en lichamelijke beperkingen waar je tijdens de behandelperiode mee te maken krijgt, kunnen verlammend en ontregelend werken. Erover praten is misschien moeilijk of niet voldoende. Schilderen, tekenen, visualiseren of beeldhouwen helpt om deze intense emoties op een andere manier te uiten."

In een video van de praktijk van Van Rijn zet een man met vetkrijt flinke streken op een groot vel. Een mevrouw bewerkt met een fijn penseeltje een kleurrijk schilderij. Van Rijn: "Ziekte leidt vaak tot onzekerheid en verlies van vertrouwen in het eigen lichaam. Je bent overgeleverd aan artsen en medicatie: aan je ziekte dus eigenlijk. Het terugvinden van de eigen regie is dan belangrijk. Door iets te gaan maken, krijg je weer grip en besef je: ik kan toch wel wat. Je voelt je niet langer de zieke, maar een persoon die een ziekte heeft."

Minder pijn

Uit verschillende onderzoeken blijkt dat beeldende therapie de weerbaarheid en vitaliteit van patiënten vergroot. Dat herkent Van Rijn. "Mensen durven bijvoorbeeld in het dagelijks leven meer ruimte voor zichzelf te nemen." Creatief bezig zijn kan zelfs helpen tegen pijn. Van Rijn: "Je leert meer over je eigen patronen, bijvoorbeeld dat je gewend bent om boos te worden als je pijn hebt. Dit beseffen en het proberen te veranderen kan tot ontspanning leiden en ook tot minder pijn." En wat als je niet creatief ingesteld bent? "Schilderen of beeldhouwen is niet voor iedereen een uitlaatklep", erkent Van Rijn. "Maar creativiteit is veel meer dan dat. Je kunt ook dansen, muziek maken of ernaar luisteren. Denk alleen niet te snel dat creativiteit niks voor je is. Wat vroeger zo was, hoeft niet altijd zo te blijven. In de loop van het leven kunnen interesses veranderen. Probeer het gewoon eens een keer."

Creatieve therapie als je geestelijk vastloopt

Een rollenspel, muziek, dans, bewegingsoefeningen, sport, spelen, tekenen of houtbewerking als behandeling: in de geestelijke gezondheidszorg is het al langer gebruikelijk dat je behandeld wordt met creatieve therapie. Het heet ook wel 'vaktherapie'. Het wordt gegeven bij onder meer persoonlijkheidsproblemen, angsten of trauma, maar ook bij gedragsproblemen bij mensen met dementie. Lees er meer over op www.vaktherapie.nl.

Dit artikel is eerder verschenen in Plus Magazine november 2019. Nog geen abonnee van Plus Magazine? Abonnee worden doet u in een handomdraai!