Antibiotica: hoe zorg je dat het blijft werken?

Wat zijn antibiotica precies?

Infectioloog dr. Diana Huis in ’t Veld: “Medicijnen tegen infecties die door bacteriën veroorzaakt worden. Dit zijn een soort microben, piepkleine organismen. Wanneer die binnendringen, herkent het lichaam ze als vreemd en begint een ontstekingsreactie om ze weg te krijgen. Die reactie maakt je ziek. Antibiotica zijn zelf geen levende wezens, al werden sommige ervan oorspronkelijk uit levende materialen gemaakt. Een klassiek voorbeeld is penicilline, het allereerste antibioticum. Dat wordt geproduceerd door een schimmel die deze bacteriedodende stof afscheidt. Tegenwoordig zijn de productieprocessen van antibiotica vaak gesynthetiseerd.”

Hoe werken antibiotica?

“Ze zorgen dat bacteriën ofwel sterven, of zich niet kunnen vermenigvuldigen. Er zijn veel verschillende soorten die bacteriën allemaal op een verschillende manier bestrijden. Sommige werken op de celwand, de buitenkant van de bacterie. Andere op de vorming van eiwitten door die bacteriën. Er bestaan verschillende families, groepen van middelen met een gelijkaardige structuur. Maar het is niet per se zo dat de antibiotica van één familie allemaal dezelfde bacterie bestrijden. Daarom is het altijd een puzzel om het juiste middel tegen een bepaalde bacterie te vinden.”

Het is altijd een puzzel om het juiste middel tegen een bepaalde bacterie te vinden

Wat is het verschil tussen smalspectrum- en een breedspectrumantibiotica?

“Smalspectrum wil zeggen dat het antibioticum weinig soorten bacteriën treft, maar meestal zeer goed werkt. Soms beter dan breedspectrumantibiotica, waarmee je juist een heel scala van bacteriën kunt bestrijden. We proberen zo veel mogelijk smalspectrumantibiotica te geven, maar dat kan niet altijd. Als iemand heel ziek wordt opgenomen, beginnen we vaak met breedspectrumantibiotica om zo veel mogelijk soorten bacteriën te dekken, tot de veroorzaker geïdentificeerd is met bijvoorbeeld een bloedkweek. Dan schakelen we over naar een smalspectrummiddel om díe bacterie aan te pakken. Dat is belangrijk om resistentie te voorkomen.”

Wat is resistentie? 

“Antibiotica hebben in de geneeskunde een enorme ommekeer teweeggebracht, maar de keerzijde van het gebruik is resistentie. In dat geval is een bacterie ongevoelig geworden voor een bepaald antibioticum. Het middel werkt dan niet meer tegen een infectie die door die specifieke bacterie wordt veroorzaakt. Daarnaast bestaan er groepen bacteriën die vroeger gevoelig waren voor een bepaald antibioticum maar er inmiddels resistent tegen zijn geworden door overmatig gebruik van dit middel. Het gevolg hiervan is dat we dit antibioticum niet meer kunnen gebruiken voor die bacterie. Resistentie is een enorm probleem, jaarlijks overlijden hier heel veel mensen door. De Wereldgezondheidsorganisatie noemt antibioticaresistentie al jaren een van de belangrijkste bedreigingen voor de mensheid. Tegen 2050 zou antibioticaresistentie wereldwijd zo’n 10 miljoen doden per jaar kunnen veroorzaken, waarvan 390 duizend in Europa en de rest in Afrika en Azië.”

Is antibioticaresistentie te voorkomen?

“Om dit in te perken is het heel belangrijk dat we antibiotica alleen inzetten tegen infecties die worden veroorzaakt door bacteriën. Tegen andere microben die je ziek kunnen maken, zoals virussen, parasieten en schimmels, werken ze niet. Antibiotica halen bijvoorbeeld helemaal niets uit tegen verkoudheid of griep, want dat zijn virale infecties. Ook door te lang of juist te kort te behandelen met antibiotica, kan resistentie ontstaan. Vooral te lang behandelen is een risico.” 

Antibiotica halen niets uit tegen verkoudheid of griep, want dat zijn virale infecties

Wordt resistentie dan niet veroorzaakt doordat mensen hun antibioticakuur niet afmaken? 

“Dat is een historisch gegroeid misverstand. Je moet een kuur inderdaad afmaken, maar een doosje is niet hetzelfde als een kuur. Zo geven huisartsen in België nog vaak gewoon een doosje mee. Huisartsen in Nederland zijn daar strikter in, daar krijg je van de apotheek precies mee wat je is voorgeschreven. Maar sommige behandelingen liggen nu vast op zeven of veertien dagen omdat dat gemakkelijk te onthouden is, terwijl steeds meer studies aantonen dat dit te lang is. Zo heeft een klassieke longontsteking maar drie dagen behandeling nodig. Petje af voor huisartsen, overigens, zij hebben met veel onzekerheid te maken. In een ziekenhuis kun je snel bloed onderzoeken en een röntgenfoto maken, in de huisartsenpraktijk niet. Neem een kind dat hoest, ziek is en koorts heeft. Is er dan sprake van een flinke verkoudheid die je behandelt met paracetamol en neusspray? Of is het een longontsteking en schrijf je antibiotica voor? Het blijft mensenwerk.”

Is de ziekenhuisbacterie een groot probleem?

“Vaak wordt daar MRSA mee bedoeld, de meticillineresistente Staphylococcus aureus. De Staphylococcus aureus is normaal vrij gevoelig voor allerlei antibiotica, maar als deze bacterie multi-resistent wordt is hij dat niet meer. Heb je een infectie die is veroorzaakt door MRSA, dan moet je vaak via een infuus behandeld worden omdat er nauwelijks alternatieven in pilvorm zijn. In het ziekenhuis kun je deze bacterie bovendien op je buurman of -vrouw overdragen. Wanneer die toevallig een verzwakt afweersysteem heeft, kan dat leiden tot een ernstige infectie. Dit kan met elke bacteriële infectie gebeuren, maar de behandel-opties zijn beperkter. We moeten soms combinaties van antibiotica gebruiken waarvan we weten dat de bijwerkingen aanzienlijk kunnen zijn, of die minder goed werken dan reguliere antibiotica. Bovendien komen er bijna geen nieuwe antibiotica meer op de markt.”

Als resistentie een groeiend probleem is, moet er dan niet snel een nieuw antibioticum komen? 

“De antibiotica die nu op de markt komen, zijn een laatste redmiddel tegen heel resistente bacteriën. Daar worden er geen miljoenen van verkocht. Het is veel lucratiever voor farmaceutische bedrijven om medicijnen te maken voor chronische ziektes, omdat mensen die langer gebruiken dan een kuurtje van drie dagen.”

Wat zijn de bijwerkingen van antibiotica?

“De vaakst voorkomende bijwerkingen zijn maag-darmklachten. In ons lichaam, zeker in de darmen, leven miljarden ‘goede’ bacteriën die we nodig hebben om gezond te blijven. Er heerst een natuurlijk evenwicht tussen de verschillende soorten bacteriën. Breedspectrummiddelen treffen ook die goede bacteriën en verstoren het evenwicht. Daardoor kun je last krijgen van diarree of misselijkheid tot het evenwicht zich heeft hersteld. 

Een andere bekende bijwerking is wat in de volksmond een vaginale schimmelinfectie wordt genoemd. In feite gaat het om een gistinfectie. Het antibioticum doodt de goede bacteriën in de vagina. Dan krijgen de gisten die daar ook leven de kans om zodanig aan te groeien dat je er klachten door krijgt. 

Antibiotica kunnen dus verschillende bijwerkingen hebben op zowat alle organen, maar het is niet zo dat elk antibioticum al die bijwerkingen veroorzaakt. Het is vaak antibioticumspecifiek. De meeste mensen verdragen antibiotica prima.” 

Is het nuttig om yoghurt of probiotica te eten wanneer je antibiotica neemt?

“Volgens de ene wetenschappelijke studie werkt dat, volgens de andere niet. Vandaar dat we het hier in het ziekenhuis niet standaard adviseren. Maar ik heb patiënten die zeggen: ‘Ik had heel veel last, tot ik probiotica nam.’ Het idee is dat je zo de goede verloren bacteriën aanvult, dat klinkt best logisch. Maar in die yoghurtjes uit de supermarkt zitten lactobacillen en die vormen niet de meerderheid van de darmbacteriën. Voor een goed effect moet je de juiste bacteriën aanvullen op die plek waar je problemen hebt.”

Kunnen antibiotica wisselwerkingen hebben met andere geneesmiddelen?

“Ja, bijvoorbeeld met sommige bloedverdunners, cholesterolverlagers, middelen tegen maagzuur en mineralensupplementen.  De concentratie van het ene of het andere middel, of van allebei, stijgt, en dat kan bijwerkingen veroorzaken. Of de concentratie gaat omlaag, dan werken ze minder goed. Daar moeten we rekening mee houden. Soms kun je het oplossen door het ene middel ’s ochtends en het andere ’s avonds te nemen.” 

Kun je alcohol drinken tijdens een antibioticakuur? 

“Je kunt beter stoppen als je antibiotica gebruikt. Alcohol is nooit gezond en je moet mogelijke interacties voorkomen. Als je een infectie hebt, komt de behandeling daarvan op de eerste plaats.”

Lees ook: Wat je zeker moet weten over antibiotica

Dr. Diana Huis in ’t Veld studeerde aan het Radboudumc in Nijmegen, behaalde haar doctoraat bij het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen en werkt sinds 2016 als internist-infectioloog bij het Universitair Ziekenhuis Gent. Zij is voorzitter van de antibiotica-beleidsgroep en werkt mee aan het antibioticabeleid in België.

Een andere versie van dit artikel verscheen eerder in Plus Gezond december 2024. Abonnee worden van het blad? Dat doe je in een handomdraai.