Rusteloze benen: wat te doen bij Restless Legs Syndrome?

Meestal begint het ’s avonds, als je net rustig op de bank zit. Je krijgt een vervelend, vaak moeilijk te omschrijven gevoel in de benen en moét bewegen. Ook als je in bed ligt is het onrustige ­gevoel er, ­waardoor je niet in slaap kunt ­vallen. Het zijn verschijnselen die horen bij het Restless Legs ­Syndrome (RLS), een veel ­voorkomende ­aandoening. Zo’n 5 tot 10 procent van ­de volwassenen in de westerse wereld heeft last van rusteloze ­benen.

De aandoening komt het meest voor bij ouderen, en vaker bij vrouwen dan bij mannen. Lang niet iedereen heeft veel klachten. Dit is wel het geval bij 1 tot 2 procent van de Nederlanders. Zij hebben meerdere malen per week last, ­krijgen daardoor een chronisch ­slaaptekort en worden erdoor gehinderd bij hun ­dagelijkse bezigheden. Hun rusteloze benen maken dat op ­visite gaan of een bezoekje ­brengen aan de bios­coop soms onmogelijk is. Bij sommige patiënten breidt de ziekte zich uit naar de armen of de romp. En soms zijn de klachten er niet alleen ’s avonds en ’s nachts, maar ook overdag.

Zenuwstelsel

RLS is geen ziekte van de ­spieren of gewrichten. Het probleem ontstaat in het zenuwstelsel, zegt Roselyne Rijsman, neuroloog in het Haaglanden Medisch Centrum Westeinde in Den Haag. Ze is ­gepromoveerd op RLS en schreef het boek Leven met het Restless Legs Syndroom over de aandoening.

"Bij RLS gaat iets mis in de overdracht van signalen tussen de zenuwen en de hersenen", aldus Rijsman. "Voor die overdracht zijn speciale boodschapperstoffen nodig. Een voorbeeld is dopamine. Bij RLS is er voldoende dopamine in de hersenen aanwezig, maar het lijkt niet goed te werken. Een mogelijke oorzaak is een ijzertekort. Dit kan met een supplement of injecties worden verholpen. Maar ijzergebrek is niet de enige factor. We weten nog niet precies waardoor de klachten ontstaan."

Diagnose

Een test of onderzoek om RLS aan te tonen bestaat niet. Roselyne Rijsman: ‘‘We stellen de diagnose daarom aan de hand van de symptomen. De bewegingsdrang is het eerste en meest belangrijke kenmerk: men kan de benen niet stilhouden. Dit gaat meestal gepaard met een naar gevoel in de benen. Sommige mensen omschrijven het alsof er mieren door de benen ­lopen. Als tweede komen de klachten wanneer je in rust bent. Het derde kenmerk is dat de klachten verdwijnen door bewegen. En het vierde dat de klachten een duidelijke ritme hebben, waarbij ze in de avond en nacht beginnen. Als die vier kenmerken er zijn, is er vrijwel zeker sprake van het Restless Legs Syndrome.’’

Als de diagnose nog niet helemaal zeker is, zijn er aanvullende vragen, vertelt Rijsman: "Bijvoorbeeld of het in de familie voorkomt. RLS is namelijk in sterke mate erfelijk bepaald. Verder heeft 80 tot 90 procent van de ­patiënten ook periodieke bewegingen in de slaap. Dat kunnen we testen. Opvallend is ook dat patiënten overdag niet slaperig zijn, ondanks hun slaapgebrek; ze zijn zelfs ‘wakkerder’ dan normaal. We noemen dat een hyper-arousal. Tot slot is er nog de reactie op medicijnen. Wanneer iemand goed reageert op dopamine-antagonisten, is dat ook een indicatie voor RLS. Deze medicijnen zorgen ervoor dat er meer dopamine beschikbaar komt in de hersenen."

Minder klachten

Als de diagnose eenmaal is gesteld, moet Rijsman allereerst een nare boodschap brengen. "RLS is niet te genezen en het is een chronische en progressieve aandoening: de klachten nemen toe. Je moet ermee leren leven."

Gelukkig is er wel iets te doen aan de klachten. Allereerst moet het ijzertekort ­worden verbeterd als dat nodig is. Daarnaast zijn er drie soorten ­medicijnen die de klachten kunnen onderdrukken. Roselyne Rijsman: ‘‘Dat zijn de dopamine-antagonisten, de anti-epileptica en de opiaten. De ­dopamine-antagonisten werken heel goed in het ­begin. ­Helaas ­zorgen ze op den duur voor ­neurologische veranderingen in de ­hersenen, in de ­‘ontvangers’ voor dopamine. Daardoor worden de klachten na verloop van tijd juist ­ernstiger. De dosering van deze medicijnen luistert nauw.’’

Behalve medicijnen zijn er ook adviezen voor een gezonde ­leefstijl. Rijsman: ‘‘Regelmatig bewegen doet goed – maar niet te intensief, want dat kan klachten juist weer uitlokken. Verder raad ik altijd aan om te zorgen voor een goed slaapritme en avondritueel. ­Roken en ­alcohol worden afgeraden. Als ­iemand ­al andere medicijnen ­gebruikt kijken we daar ook naar, omdat die soms de kans op RLS kunnen vergroten. Dat geldt bijvoorbeeld voor medicijnen tegen de ziekte van Parkinson, medicijnen die de werking van dopamine remmen zoals antidepressiva, pillen tegen misselijkheid en bepaalde anti-allergie-medicatie.’’

Zelf dokteren

Als je wordt geplaagd door onrustige benen en slaapgebrek ga je natuurlijk ook op internet zoeken. Daar worden heel veel huismiddeltjes aangeprezen, weet ook ­Rijsman. ‘‘Dat varieert van vitamine D of magnesium slikken tot beenmassages, steunkousen en warme of koude baden. Het kan weinig kwaad en soms helpen die middelen heel erg goed. De vraag is of ze echt werken. Sommige middelen zijn wel onderzocht, maar nog niet goed genoeg.’’

Ook kan er sprake zijn van een placebo-effect. Een placebo is een middel dat geen werkzame stoffen bevat, maar dat toch een positief ­effect heeft en ­klachten laat verminderen. ­Rijsman: ‘‘Het ­interessante is dat het placebo-effect bij RLS vrij groot is. Als we bijvoorbeeld RLS-medicijnen en placebo’s testen in wetenschappelijk onderzoek, dan scoren de ­placebo’s relatief hoog. Dat komt niet doordat die patiënten zich maar wat inbeelden. Het placebo-effect is neurologisch verklaarbaar. Het is namelijk óók een mechanisme dat werkt met behulp van het dopamine­systeem. Maar het is wel een feit dat RLS-medicijnen beter tegen RLS werken dan ­placebo’s. Dat is wetenschappelijk bewezen.’’

Naar de arts

Neuroloog Roselyne Rijsman heeft zelf ook wel eens last van rusteloze benen. ‘‘Bijvoorbeeld na een drukke dag. Maar dat komt maar af en toe voor en daar hoef ik niets aan te doen. Het wordt anders als je meerdere keren per week last hebt. Of als het leven wordt verstoord door de rusteloze benen. Ga dan zeker naar een arts, want er valt iets te doen aan de klachten.’’

Podcast Gezond Gesprek

Meer tips en uitleg over RLS vind je in onderstaande podcast. In deze aflevering van Gezond Gesprek vertelt neuroloog Rijsman wat het syndroom precies is en wat er aan de te doen is.

Dit artikel verscheen eerder in Plus Magazine juli/augustus 2022. Abonnee worden van het blad? Dat doet u in een handomdraai!