Waarom het zo moeilijk is om op gewicht te blijven

Ze hebben vaak van alles geprobeerd om af te vallen, de patiënten met ernstig overgewicht die bij Liesbeth van Rossum terechtkomen in het Centrum Gezond Gewicht van het Erasmus MC. De hoogleraar obesitas en stresshormonen en internist-endocrinoloog doet onderzoek naar de oorzaken van obesitas, en naar behandelingen. “Deze groep patiënten heeft er niks aan als je tegen ze zegt: ‘Ga minder eten en meer bewegen.’ De meesten doen dat al. Ze hebben ook vaak tien verschillende diëten gevolgd. Dan vallen ze af, komen daarna weer aan en krijgen er nog wat extra kilo’s bovenop. Bij een volgend dieet is het weer hetzelfde verhaal: afvallen en daarna nog meer aankomen. Vaak volgden ze ook crashdiëten. Laatst kwam een vrouw bij mij die een waterdieet had gedaan: tien dagen lang alleen maar water drinken. Dat is niet gezond. Je mist voedingsstoffen, je wordt slap, en na zo’n crashdieet vraagt je lichaam blijvend om meer calorieën.”

Ongeveer de helft van de volwassen Nederlanders is te zwaar. Bij zo’n 14 procent is sprake van obesitas, ernstig overgewicht en dit percentage blijft stijgen. Van Rossum pleit voor preventie en hamert er steeds weer op: obesitas is een ziekte.

Waarom is het zo belangrijk om obesitas aan te pakken?

“Het vetweefsel van mensen met obesitas, vooral het buikvet, is ziek. Vetweefsel is een orgaan dat honderden hormonen aanmaakt. Als je te veel buikvet hebt, maakt die vetmassa veel ontstekingsstoffen aan. Dat veroorzaakt ontstekingen in het lichaam, zogeheten laaggradige ontstekingen. Daardoor raken allerlei processen in het lichaam verstoord. Je immuunsysteem raakt overbelast, darmhormonen en –bacteriën raken van slag. Doordat die ontstekingsstoffen ook in de hersenen terechtkomen, kun je je depressief gaan voelen. Obesitas noemen we een ‘poortziekte’, het is de poort naar ruim tweehonderd andere ziekten. Diabetes, hart- en vaatziekten, dertien vormen van kanker, depressie, vruchtbaarheidsproblemen en gewrichtsklachten worden door obesitas veroorzaakt. Ook bemoeilijkt het de behandeling van andere chronische ziekte en het verergert deze – doordat iemands conditie slecht is, of door de extra ontstekingsstoffen in het lichaam.”

U noemt het een chronische ziekte?

“De eetlustregulatie bij patiënten met obesitas is verstoord. Hun hersenen geven pas later het signaal dat ze vol zitten. Als het al lukt om af te vallen, zullen ze altijd meer moeten bewegen en minder kunnen eten dan anderen om hun gewicht op peil te houden.”

Waarom is op gewicht blijven zo moeilijk?

“Heb je eenmaal obesitas, dan wordt je lichaam geherprogrammeerd. Als je vervolgens afvalt, gaat je lichaam je tegenwerken. Het probeert terug te komen op dat hogere gewicht. Ik geef als voorbeeld twee mensen. De een heeft altijd rond de 80 kilo gewogen, de ander is afgevallen van 130 naar 80 kilo. Die tweede persoon zal meer moeite moeten doen om op die 80 kilo te blijven, altijd gezond eten, veel meer bewegen. De persoon die altijd al 80 kilo woog, denkt misschien: wat zeur je nou, gewoon elke dag een ommetje maken en een beetje op je voeding letten, dan is er niks aan de hand. Maar voor mensen met dat geherprogrammeerde lichaam werkt het anders. Uit onderzoek blijkt ook dat zij niet genoeg hebben aan de beweegrichtlijn van 150 minuten per week matig tot intensief bewegen. Zij moeten wel 200 tot 300 minuten per week bewegen om hun gewicht op peil te houden. Op gewicht blijven na fors afvallen kán dus wel, maar het vraagt om enorme inspanning, bijna topsport. Daar komt bij dat de crashdiëten die ze vaak hebben gevolgd, ervoor kunnen zorgen dat de verzadigingshormonen - de stofjes die aangeven dat je genoeg hebt gegeten - ontregeld raken. Het verdrietige is, als mensen weer aankomen, hebben ze het gevoel dat ze falen. Ik doe het verkeerd, denken ze. Terwijl ze worden tegengewerkt door hun eigen lichaam.”

Krijgen mensen met obesitas vaak niet de juiste hulp?

“Huisartsen en specialisten denken veel te vaak: ga gewoon sporten en gezonder eten. Dat is ook meestal hun enige advies. Of ze beginnen er niet eens over. Dan komt iemand met obesitas bij een orthopeed voor een nieuwe knie, maar de oorzaak van die gewrichtsslijtage, daar begint een orthopeed vaak niet over. Het besef dat obesitas een ziekte is, die vervolgens weer andere ziektes veroorzaakt, is er vaak niet. Terwijl het met de juiste behandeling mogelijk is om op een gezonde manier af te vallen en op gewicht te blijven.”

Hoe ziet een goede behandeling eruit?

“Voor mensen met obesitas wordt een zogeheten gecombineerde leefstijlinterventie (GLI) vergoed als deze is goedgekeurd door het RIVM. Ze krijgen dan twee jaar lang begeleiding van een leefstijlcoach en gaan aan de slag met voeding, beweging en gedragsverandering. Ook is er aandacht voor ontspanning en goed slapen. Stress verergert obesitas namelijk, doordat stresshormonen ervoor zorgen dat je meer trek krijgt. Als je niet goed slaapt, raakt je hormoonhuishouding in de war én krijg je snacktrek. Het is dus een heel compleet programma. Het tweede jaar van het programma is bedoeld voor onderhoud: hoe ga je de nieuwe levensstijl volhouden? Niet iedereen wordt een slanke den van zo’n programma, maar je kunt wel een paar procent gewicht verliezen. Het is vooral de bedoeling dat vetmassa plaatsmaakt voor spiermassa. Bovendien word je gezonder en mentaal fitter.”

Maakt een paar procent gewichtsverlies zoveel uit?

“Hun kwaliteit van leven gaat met sprongen vooruit omdat ze een betere conditie hebben. Uit onderzoek blijkt dat mensen met een BMI van tegen de 40, dus met echt ernstig overgewicht, bij een gewichtsafname van 5 procent een lager cholesterolgehalte en een lagere bloeddruk hebben. Ook hebben ze minder gewrichtsklachten, hun lever wordt minder vet, het immuunsysteem verbetert en depressieve gevoelens nemen af.”

Wat als zo’n intensief programma niet aanslaat?

“Dan zouden artsen eerst moeten kijken of er een andere reden is voor het overgewicht. Sowieso is dat goed om te doen wanneer iemand met flink overgewicht aangeeft wél gezond te eten en genoeg te bewegen. Van mijn patiënten hoor ik nogal eens dat ze niet serieus worden genomen wanneer ze dat vertellen.”

Wat kan er dan aan de hand zijn?

“Soms spelen psychische, sociale of hormonale factoren een rol. Het kan zijn dat iemand last heeft van slaapapneu, of in ploegendienst werkt en dus niet goed genoeg slaapt. Het komt ook voor dat iemand een heel sterke erfelijke aanleg voor obesitas heeft. Van sommige patiënten is het verzadigingsgevoel verstoord door een genetische afwijking, zij hebben constant honger. Wat ook nog kan, is overgewicht door medicijngebruik.”

Kun je obesitas krijgen door medicijngebruik?

“Sommige medicijnen hebben gewichtstoename als bijwerking: antidepressiva, anti-epileptica, bloeddrukverlagers, anti-allergiemedicijnen, maagzuurremmers en middelen die corticosteroïden bevatten. Je moet nooit zomaar stoppen of ­minderen met medicatie zonder overleg met de voorschrijvende arts, maar het is wel goed om ­samen te bekijken of medicijngebruik meespeelt bij je overgewicht. Van de obesitaspatiënten die wij volgen in het Erasmus MC gebruikt bij aanvang van de behandeling zeker de helft medicijnen die een dikmakende werking kunnen hebben. Ik had bijvoorbeeld een patiënt die deelnam aan een GLI en inmiddels gezond at, veel bewoog en al veertien kilo was afgevallen. Tot ze van haar huisarts een injectie met corticosteroïden kreeg in een gewricht in verband met pijnklachten. In de weken erna kwam ze acht kilo aan. Die mogelijke bijwerking was vooraf niet met haar besproken. Ze had dat graag vooraf geweten om een goede afweging te maken.”

Moeten dit soort onderliggende oorzaken niet worden bekeken vóórdat iemand een GLI van twee jaar aangaat?

“Ideaal zou zijn wanneer artsen altijd eerst doorvragen. Maar daar is vaak de tijd niet voor, of artsen durven het gesprek niet aan te gaan. Daarom hebben mijn collega’s en ik de website www.checkoorzakenovergewicht.nl opgezet waar je een lijst kunt invullen met vragen als: hoe oud was je toen je overgewicht kreeg, hoe zit het met je honger- en verzadigingsgevoel, welke medicijnen gebruik je, en nog veel meer. Als je die beantwoordt, krijg je een samenvatting met mogelijke oorzaken van je overgewicht. Zo kun je helder krijgen wat ­erachter steekt. De resultaten kun je meenemen naar je arts of een lifestylecoach.”

Als er geen onderliggende oorzaak is en de GLI werkt ook niet, wat dan?

“Wanneer de gecombineerde leefstijlinterventie na een jaar onvoldoende effect heeft, mogen ­artsen gewichtsverlagende medicijnen voor­schrijven. Deze remmen de eetlust en beïnvloeden de stofwisseling waardoor je kunt afvallen. Er komt binnenkort nog een medicijn bij dat ervoor zorgt dat je eerder verzadigd raakt. Dit zijn overigens geen wondermiddelen, ze geven alleen een steuntje in de rug. Daarnaast blijven gezond eten en voldoende bewegen heel belangrijk.”

Over twintig jaar heeft twee derde van de Nederlanders overgewicht, als het zo doorgaat. Is daar nog iets aan te doen?

“Preventie is extreem belangrijk. Van de producten in de supermarkt is 80 procent ongezond en van de reclame voor voeding gaat 80 procent over ongezonde producten. We worden dus de hele tijd verleid om ongezonde dingen te consumeren. Dat maakt het voor iedereen moeilijk om gezond te eten. Als je een reclame ziet voor een reep chocola of voor chips, reageren je hongerhormonen. Je krijgt er zin in. Het voedselaanbod moet beter en reclame voor ongezonde producten zou verboden moeten worden. Een suikertaks kan ook helpen; in landen waar frisdrank een stuk duurder is gemaakt, is de consumptie flink gedaald. Verder zou de btw op groenten en fruit omlaag moeten. De overheid moet veel actiever aan de slag om al die verleidingen in te dammen. Dat maakt het voor iedereen makkelijker om gezonder te leven.”

Dit artikel verscheen eerder in +Gezond juni 2023. Abonnee worden van het blad? Dat doet u in een handomdraai!