Arno Lieftink over tinnitus: 'Sta geluid toe'

Misschien herinner je je nog wel hoe je vroeger, op vakantie aan zee, een schelp oppakte en tegen je oor hield. Dan hoorde je de zee ruisen. Het was alsof de schelp heimwee had naar zee. Maar schelpen hebben geen heimwee. In werkelijkheid hoorde je geluiden uit de omgeving, vervormd door de schelp. Haal de schelp weg en je hoorde weer normaal. Maar wat gebeurt er als dit soort geluiden niet meer weggaan, als je altijd een ruis hoort?

Tinnitus of oorsuizen is het voort­durend waarnemen van geluiden zonder dat deze er daadwerkelijk zijn. Ze worden ook wel fantoom­geluiden genoemd. Kno-artsen schatten het aantal Nederlanders dat in meer of mindere mate last heeft van tinnitus, op zo’n anderhalf tot zelfs twee miljoen. Ze hebben continu een bepaald geluid in hun hoofd. Deze geluiden komen in allerlei vormen voor, van een piep- of sistoon tot gebrom. Sommige mensen horen zelfs een getik of gebonk. Hoe stiller het om hen heen is, hoe luider ze het horen. Wat kunnen zij hiertegen doen? Hoe kunnen ze met die geluiden omgaan?

Compensatiegedrag

Arno Lieftink is psycholoog en onderzoeker. Op de audiologische afdelingen van het UMC Utrecht en het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam heeft hij dagelijks te maken met patiënten met tinnitus en andere gehoorklachten. Op basis van die ervaringen schreef hij het boek Oorzaken. Actieve zelfhulp bij tinnitus en hyperacusis. Het is bedoeld als een zelfhulpboek:mensen met beide klachten kunnen ermethoden in vinden om beter met hun klachten om te gaan. Hoewel gehoorschade in veel gevallen bijdraagt aan tinnitus, ligt de echte oorzaak in de hersenen. "Helaas", moet Lieftink toegeven, "is tinnitus medisch gezien voorlopig nog moeilijk te behandelen. De geluiden die patiënten horen, zijn alleen voor hen waarneembaar, niet voor anderen. Ze zijn ook niet objectief te meten. Het gaat namelijk om signalen in het brein en het centrale zenuw­stelsel. Dat maakt het meteen ook zo complex."

Hoe ontstaan die signalen in het brein? Hersenen zijn gewend om voortdurend signalen op te pikken. Mensen met gehoorschade krijgen minder signalen binnen. Bij veel mensen met tinnitus reageren de hersenen daarop door als het ware zelf in te gaan vullen wat ze niet meer horen. "Het is een soort overcompensatie van het brein", legt Lieftink uit. "Daardoor lijkt het alsof je geluiden hoort, geluiden die er dus helemaal niet zijn."

Overbelast brein

Doorgaans treedt tinnitus, net als gehoorproblemen, pas op een wat latere leeftijd op. Neemt het de laatste jaren toe? Er zijn aanwijzingen dat het vaker voorkomt, mogelijk doordat ons gehoor meer en sneller slijt of beschadigd raakt door meer blootstelling aan geluid, vergeleken met dertig of veertig jaar geleden. Zeker bij jongeren lijkt daar sprake van, door het vele gebruik van oorspeakers en koptelefoons met te harde muziek. Daarnaast is er mogelijk ook een toename door ons drukke, stressvolle leven, waarbij ons brein sneller overbelast kan raken. En het is zeker ook zo dat mensen door de toenemende media-aandacht voor tinnitus sneller hulp zoeken en ook verwachten dat er een genezende aanpak of behandeling voor moet zijn.

Met name muzikanten lopen een groot risico om later tinnitus te krijgen. En dat komt zeker niet alleen doordat ze relatief vaak aan harde geluiden worden blootgesteld, weet Lieftink. "Muzikanten zijn vrijwel altijd bezig met geluid. Voor hun werk of in hun opleiding is dat belangrijk. Ze hebben hun hersenen getraind om goed te luisteren. Bovendien hebben ze vaak een emotionele connectie met het geluid. Als dat geluid om wat voor reden dan ook wegvalt, gaan hun hersenen dus nog sterker op zoek naar signalen die dat geluid vervangen."

Stress

Volgens Lieftink is die reactie van de hersenen heel natuurlijk. "Al duizenden jaren stelt het horen van geluid de mens in staat om te overleven. Vroeger kon er plots een beer achter je staan. Tegenwoordig zal dat eerder een auto zijn. Daarmee is het horen van geluiden dus ook gekoppeld aan veiligheid. Als je minder hoort, kunnen de hersenen dat zien als eenbedreiging, een gevaarlijke situatie. Je wordt als het ware voortdurend gealarmeerd. Vergelijk het met stress, maar dan blijvend." Hiermee is het woord genoemd dat eveneens een belangrijke oorzaak van tinnitus kan zijn: stress. "Lang niet iedereen met tinnitus heeft aantoonbare gehoorschade. Bij sommige patiënten komen de klachten dus ergens anders vandaan, wordt de tinnitus door iets anders getriggerd. Dat kan zijn door een periode met stress of overbelasting, bijvoorbeeld bij een burn-out. Maar in mijn praktijk zie ik dat het ook kan optreden als mensen zich grote zorgen maken. Denk aan persoonlijke problemen, ziekte of het wegvallen van een partner. Vaak is het een combinatie van oorzaken. Bij bepaalde medicijnen kan tinnitus trouwens ook een bijwerking zijn."

Overgevoeligheid

Ongeveer een derde van de tinnituspatiënten heeft daarnaast ook last van hyperacusis, al komen beide klachten ook los van elkaar voor. Waar bij tinnitus het geluid van binnenuit komt, draait het bij hyperacusis juist om geluiden van buitenaf. Mensen die hier last van hebben, kunnen slecht tegen allerlei vormen van herrie. In de meest extreme vorm kunnen ze niets meer aanhoren, hebben ze overal last van.

Lieftink: "Ik ken meerdere mensen die zich letterlijk opsluiten in hun eigen huis. Dat huis proberen ze geluiddicht te isoleren en als ze dan toch naar buiten moeten, doen ze dat alleen met oordopjes." Wat deze mensen zich volgens hem niet realiseren, is dat ze de klachten daar onbewust juist erger mee maken. "Hoe meer zorgen ze zich maken en hoe meer ze erop focussen, hoe heftiger de tinnitus of hyperacusis wordt. Bovendien missen ze op deze manier veel leuke dingen in het leven. Ik adviseer mensen altijd om te proberen om zo normaal mogelijk in het leven te blijven staan. Ga gewoon naar de supermarkt of naar een verjaardagsfeestje, ook al heb je er dan misschien tijdelijk meer last van."

Laat het toe

"Sta geluid toe", adviseert Lieftink, hoe onlogisch dat ook klinkt. "Ik begrijp dat dit advies tegen je gevoel ingaat, maar als je je afschermt voor dagelijkse geluiden, werkt dit juist averechts. Soms kunnen mensen dit ook nietmeteen. Er zijn dan kleine stapjes nodig om weer aan geluid te wennen."

In zijn boek staan veel bruikbare tips en technieken gebundeld, op basis van cognitieve gedragstherapie. "Mindfulness kan bijvoorbeeld een goede methode zijn om de aandacht op iets anders te leggen. Yoga en ontspanning, maar ook spier- en ademhalingsoefeningen werken eveneens. Mensen kunnen zelf bepalen welke onderdelen voor hen het beste werken." Eén ding wil hij graag benadrukken: "Begrijp me goed: tinnitus is zeker geen pretje om te krijgen. Het is iets negatiefs en ik wil ook niet beweren dat je er iets positiefs van kunt maken. Mijn adviezen zijn erop gericht om er neutraler of zo neutraal mogelijk tegenover te staan, om er normaal mee om te gaan. Laat tinnitus je leven niet overnemen. Accepteer dat het er is, laat het toe. Wat ik wil is dat mensen uiteindelijk zeggen: ja, de tinnitus is niet verdwenen, die is er nog, maar hij doet me niet veel meer. Dan zijn ze al heel goed op weg."

Kwakzalverij

Niet iedereen is in staat om daar zonder hulp te komen. Lieftink adviseert om je omgeving er altijd bij te betrekken. "En als dat niet genoeg is, schakel dan professionele hulp in. Als psycholoog in het ziekenhuis organiseer ik regelmatig groepssessies voor mensen met tinnitus. Vaak leren zij vooral van elkaar. Iedereen heeft wel tips om er beter mee om te kunnen gaan."

Ook op internet zijn er verschillende goede sites met adviezen van artsen en lotgenoten. "Maar pas op, laat je niet gek maken door de soms vreselijke verhalen. Verhalen met titels als ‘een hel in je hoofd’ dragen in mijn ogen niet bij aan de acceptatie van tinnitus. Integendeel zelfs." Tevens wil hij waarschuwen voor de grote onzin die je eveneens op het internet kunt tegenkomen. "Volgens sommige sites zouden kruidenmengsels helpen om de klachten te verminderen. Ook worden er zogenaamde tinnitus-stop-pillen verkocht. Op YouTube circuleert zelfs een filmpje waarin men beweert dat de klachten overgaan als je regelmatig op je achterhoofd tikt. Het is allemaal pure kwakzalverij. Er is geen enkel wetenschappelijk bewijs voor."

Hoewel de medische oplossingen vooralsnog bij slechts een klein percentage van de tinnituspatiënten echt helpen, adviseert Lieftink iedereen om toch naar de huisarts te gaan. "Die kan je vervolgens doorwijzen naar een kno-arts. De tinnitus is misschien niet aan te pakken, maar de gevolgen daarvan wel. Vind het niet vanzelfsprekend dat je allerlei andere klachten krijgt. Zorg ervoor dat de tinnitus je leven niet gaat overheersen."

Medische oplossingen

Een medische oplossing waarbij tinnitus volledig geneest, is helaas nog niet gevonden. Wel worden er in enkele klinieken experimentele behandelingen gedaan. Voorlopig zijn dezebehandelingen echter alleen beschikbaar voor mensen met heel ernstige tinnitus, bij wie niets anders helpt. Ook de resultaten zijn volgens Arno Lieftink vooralsnog beperkt en onduidelijk.

Een deel van de patiënten heeft baat bij hoortoestellen, eventueel met een maskeerfunctie of met ruisonderdrukkers. Door te focussen op andere geluiden hebben zij minder aandacht voor de tinnitus. Er bestaan daarnaast ook sleepphones of slaapbanden, comfortabele koptelefoons waarmee je ook in bed naar rustgevende muziek kunt luisteren. Net als voor de ruisonderdrukkers geldt dat ze de tinnitus tijdelijk kunnen verzachten. Toch adviseert Lieftink om beide zo min mogelijk te gebruiken. "Op de korte termijn helpen ze vaak wel degelijk, maar ze gaan de gewenning aan het geluid in je hoofd tegen. Zo maken ze het je moeilijker om de tinnitus te accepteren."

Denk je dat je medicijnen de oorzaak zijn van de tinnitus? De Stichting Hoormij heeft een brochure waarin staat welke medicijnen oorsuizen als bijwerking hebben: StichtingHoormij.nl, zoek op ‘medicijn­wijzer’.

Dit artikel is eerder verschenen in het juli/augustus 2019 nummer van Plus Magazine. Nog geen abonnee van Plus Magazine? Abonnee worden doet u in een handomdraai!