Zou dit een voorstadium kunnen zijn van dementie?

De schrik slaat je om het hart. Je staat in de supermarkt maar weet ineens helemaal niet meer wat je wilde ­kopen. Je doolt wat langs de rekken tot je het ineens weer weet. Jam! Gelukkig. Je pakt een pot en denkt er helemaal niet meer aan. Maar ’s nachts lig je te piekeren. Laatst was je ook je rijbewijs kwijt en je zou de planten van de buurvrouw water geven, maar was dat ook glad vergeten. Zou dit een voorstadium kunnen zijn van dementie?

Vooral ouderen zullen weleens dit soort gedachten hebben, meent hoogleraar Cognitieve neurowetenschappen André Aleman van Rijksuniversiteit Groningen. “Jongeren denken bij dit soort klachten gewoonweg dat ze het heel druk hebben en daarom dingen vergeten. Maar ouderen schrijven dit eerder toe aan ouderdom of dementie.” Nu gaat het geheugen inderdaad wat achteruit wanneer we ouder worden, maar niet zo dramatisch als we soms denken. Aleman schreef hierover in zijn boek Het seniorenbrein en ook in zijn nieuwste boek Wie is hier nou verward? werpt hij zijn licht op misverstanden over de hersenen.

Boodschappenlijstjes

“Wat opvalt is dat met name het denken trager wordt en dat we wat meer moeite hebben om snel informatie op te halen of om dingen te volgen”, zegt Aleman. “Als iemand iets nieuws uitlegt en het gaat allemaal wat snel, dan is dat voor een ouder iemand lastiger om bij te benen.” Die mentale vertraging kan zich op allerlei manieren wreken: “Denk aan de ondertiteling op televisie, die wat snel gaat. Of wanneer je in een nieuwe verkeerssituatie komt en daar snel beslissingen moet maken.” Over het algemeen is dit niet zo erg of storend, weet Aleman.

Meestal gaat onthouden ook nog prima. Zelfs boodschappenlijstjes hoeven geen problemen op te leveren als alle boodschappen logisch met elkaar samenhangen, omdat het bijvoorbeeld allemaal ingrediënten zijn voor appeltaart. “Als je ouder wordt is het vooral lastiger om een rijtje willekeurige boodschappen te onthouden”, licht Aleman toe. “Daarnaast is oude informatie vaak nog goed opge­borgen, alleen kost het soms wat meer tijd om het op te diepen. Moet je ineens heel lang nadenken over de naam van een collega met wie je jarenlang hebt samengewerkt.”

Piekeren en stress

Kun je ineens veel minder onthouden, dan kunnen er ook allerlei andere redenen zijn waarom je plots vergeetachtiger bent. Wanneer je erg verdrietig of bezorgd bent, in de overgang bent of bepaalde medicijnen gebruikt, dan kan dit invloed hebben op je geheugen. Dit kan weer overgaan en is niet per se reden tot zorg. “Mensen die veel piekeren over hun geheugenklachten, kunnen door de stress juist last krijgen van minder goed functioneren. Het zou voor hen goed zijn om gerustgesteld te worden”, meent Aleman. “Boven de 85 jaar heeft de meerderheid van de mensen wel een vorm van cognitieve achteruitgang. Geheugenproblemen zijn dan niet vreemd. Maar de meerderheid van deze mensen is niet dement.”

Sommige mensen zijn extra bezorgd omdat hun ouder, broer of zus ook alzheimer kreeg rond hun 70ste. Maar dat is niet terecht volgens de hoogleraar. “Alzheimer is niet zo sterk erfelijk. Er is een vrij grote kans dat je het niet krijgt en ook niet per se zo vroeg.” En dan zijn er natuurlijk nog mensen die hun hele leven al een beetje warrig en vergeetachtig zijn. Geen wonder dat ze dat dan op hogere leeftijd nog steeds zijn.

Vuistregel

Wanneer is het verstandig om contact op te nemen met je huisarts? Aleman heeft daar een handige vuistregel voor: “Wanneer anderen, je partner of een goede bekende zich zorgen beginnen te maken. Wanneer zij zeggen: je vergat altijd wel iets, maar nu wordt het wel heel veel.” Over het algemeen blijkt namelijk dat veel mensen zelf niet echt inzicht hebben in de ernst van hun klachten.

Toch merken sommige mensen zelf ook het verschil. Aleman: “Een reden tot zorg is wanneer de geheugenproblemen zo sterk zijn dat je dagelijks functioneren gehinderd wordt. Een keer een naam vergeten heeft iedereen, maar de hele dag door kan een punt van zorg zijn. Ook als je de weg naar de tandarts niet goed kunt vinden, terwijl je daar eerder geen problemen mee had, dan kun je achter je oren gaan krabben.”

Soms zijn klachten maar lastig in te schatten, ook als naaste. “Ik sprak eens een man die vertelde dat zijn vrouw niet meer kon pinnen, behalve als hij ernaast stond. Ik weet dan niet zeker of er echt niets aan de hand is. Ik ben toch bang dat hij mevrouw een beetje helpt en ze het dus écht niet meer zelf kan.”

Geheugentest

Ook lijkt er bij oppervlakkig contact misschien niets aan de hand. Aleman: “Mensen met dementie kunnen tot ver in het ziekteverloop een goed gesprek blijven voeren. De problemen zitten hem vaak veel meer in het zelfstandig functioneren. Kun je zelf je leven nog goed organiseren, boodschappen doen, op tijd op een afspraak komen? Vaak zie je dat mensen zichzelf gaan verwaarlozen of ’s nachts uit bed komen en gaan dwalen.”

Zijn de klachten mild, dan kan het ook om MCI gaan: Mild Cognitive Impairment ofwel een milde cognitieve stoornis. Mensen met MCI vergeten veel en hebben soms moeite met handelingen zoals koffiezetten of zichzelf aankleden. Lastig, maar er valt mee te leven. Met slimme briefjes en lijstjes valt er een hoop winst te behalen.

De helft van de mensen­ met MCI zal later dementie krijgen. Ook wordt er tegenwoordig weleens gesproken van SCI (Subjective­ Cognitive Impairmen), subjectieve geheugenklachten. Dit is het geval als mensen zelf aangeven dat ze last hebben van klachten in hun geheugen en dagelijks handelen, maar dat er niets uit een geheugentest naar voren komt. Sommigen van hen krijgen op de langere termijn inderdaad MCI.

Wanneer de huisarts vermoedt dat je meer dan normale geheugenklachten hebt, dan kan hij je doorverwijzen naar een geheugenpoli of een ziekenhuisafdeling waar ze gespecialiseerd zijn in geheugenklachten.

Vertragen

Zelf hoef je niet lijdzaam je lot af te wachten; je kunt zelf dingen doen die wellicht helpen de achteruitgang van het brein te vertragen. “Eigenlijk zijn het adviezen die voor iedereen verstandig zijn en hoe eerder je ingrijpt hoe beter”, licht Aleman toe. Actief blijven, zowel sociaal, mentaal als lichamelijk helpt. Denk aan vrijwilligerswerk of iets ondernemen met vrienden, boeken lezen, een cursus volgen of een hobby hebben. En ­natuurlijk elke week een paar keer flink bewegen, waarbij het hart sneller gaat kloppen.

Ook voeding speelt een belangrijke rol. Aleman: “Er wordt op dit moment onderzoek gedaan waarbij ouderen van het eiland Okinawa in Japan worden vergeleken met Nederlandse ouderen. Op Okinawa worden mensen erg oud en hersenscans van ouderen passen meer bij wat jongere mensen. Voor een deel komt dit door hun genen en beweging. Maar ook door hun dieet.” Wat minder calorieën eten, veel groente en fruit, weinig verzadigde vetten en een visje op zijn tijd; heel nieuw zijn deze adviezen niet. “Je zou kunnen zeggen dat alles wat je kunt doen om langer gezond te leven, ook goed is voor je hersenen.”

Levenswijsheid

Met alle kommer en kwel zou je haast vergeten dat er ook voordelen zitten aan het hebben van een ouder brein. Aleman vertelt dat ouderen misschien niet meer zo snel informatie kunnen verwerken, maar ze hebben wel levenswijsheid opgebouwd. En een beetje traagheid kan helpen om betere keuzes te maken. “Sommige onderzoeken laten zien dat ouderen in het voordeel kunnen zijn op het gebied van genuanceerd denken of complexe beslissingen. Jongeren geven sneller antwoord, maar ouderen stellen meer vragen en zijn milder naar anderen toe.” Goed om in je oren te knopen, want negatieve verwachtingen over ouder worden doen je slechter scoren op geheugentests. Wie een positieve kijk heeft op ouder worden, heeft gemiddeld genomen minder stress en meer gezonde levensjaren voor de boeg.

Dit artikel verscheen eerder in Plus Magazine februari 2022. Abonnee worden van het blad? Dat doet u in een handomdraai!