Wat is hersenvliesontsteking (meningitis, nekkramp)?

In Nederland krijgen jaarlijks duizend tot tweeduizend mensen een hersenvliesontsteking, ook wel meningitis of nekkramp genoemd. Dit is een ontsteking van de vliezen rondom de hersenen en het ruggenmerg die meestal wordt veroorzaakt door een bacterie of virus. Wat zijn de symptomen en hoe wordt deze aandoening behandeld?

Wat is een hersenvliesontsteking?

De hersenvliezen beschermen de hersenen en het ruggenmerg. Ze zitten net onder de schedel en in de ruggengraat (wervelkolom). Deze vliezen kunnen ontstoken raken door een infectie met een bacterie of virus. Dit wordt een hersenvliesontsteking of meningitis genoemd. In zeldzame gevallen wordt een ontsteking van de hersenvliezen veroorzaakt door een schimmel.

Oorzaken

Een hersenvliesontsteking wordt veroorzaakt door een infectie met een bacterie of een virus. Deze infecties verspreiden zich door niezen, hoesten en lichamelijk contact tussen mensen. In het lichaam verspreidt de bacterie of het virus zich via de bloedbaan, waardoor er een bloedvergiftiging (sepsis) kan ontstaan. Soms raken hierbij ook de hersenvliezen ontstoken. Je bent extra vatbaar voor infecties als je weerstand verlaagd is, bijvoorbeeld door een ernstige ziekte of het gebruik van medicijnen die de weerstand verminderen, zoals prednison en chemotherapie.

In de meeste gevallen wordt een meningitis door een bacterie veroorzaakt. Voorbeelden hiervan zijn de pneumococ, meningococ (type B of C) en Haemophilus influenza type B (Hib). Tegenwoordig worden kinderen ingeënt (gevaccineerd) tegen meningococ type C en Hib. Daarom komen infecties met deze twee bacteriën steeds minder vaak voor. Deze bacteriën kunnen niet goed buiten het menselijk lichaam leven. Deze infecties zijn daarom alleen besmettelijk bij nauw contact met andere mensen, bijvoorbeeld in een gezin en op scholen of kinderdagverblijven.

Een hersenvliesontsteking kan ook veroorzaakt worden door een virus. Een voorbeeld hiervan is het herpesvirus, dat ook de koortslip veroorzaakt. Ook de virussen die de bof en de mazelen veroorzaken kunnen leiden tot een meningitis. Door het Rijksvaccinatieprogramma komen de bof en mazelen nog maar weinig voor. Een hersenvliesontsteking die door een virus wordt veroorzaakt verloopt meestal minder ernstig dan een infectie door een bacterie. Artsen kunnen het virus dat een virale hersenvliesontsteking veroorzaakt niet altijd aantonen.

Symptomen

De symptomen van een hersenvliesontsteking zijn:

• hoge koorts en koude rillingen, of juist een te lage temperatuur
• sufheid en verwardheid, in ernstige gevallen zelfs bewusteloosheid
• hoofdpijn
• misselijkheid en overgeven
• stijve nek of nekpijn, waarbij je het hoofd niet goed voorover kunt buigen
• bleke of vlekkerige huid
• puntbloedinkjes (petechiën): kleine donkerrode vlekjes op de huid en/of het oogslijmvlies, die rood blijven als je er op drukt (bijvoorbeeld met een glas)

Bij volwassenen en grotere kinderen zijn de symptomen van een meningitis meestal duidelijk. Baby’s en jonge kinderen kunnen de hierboven genoemde symptomen hebben, met daarbij ook:

• niet of minder willen drinken
• veel huilen
• luierpijn: huilen wanneer je de benen richting het hoofd beweegt tijdens het verschonen van de luier
• kreunen
• prikkelbaar gedrag
• slaperigheid, lusteloosheid

Neem contact op met je huisarts als je hoge koorts hebt met daarbij één of meer van deze symptomen:

• snel ziek worden in een korte tijd
• verwardheid of sufheid
• donkerrode of paarsrode huiduitslag
• weinig drinken en plassen
• ernstige hoofdpijn
• stijve nek of pijn in je nek
• meerdere keren overgeven

Bel ook je huisarts als je hoge koorts hebt en een verminderde weerstand hebt, bijvoorbeeld door een ernstige ziekte of door medicijnen, of als je in de afgelopen drie weken in de tropen bent geweest.

Neem ook contact op met je huisarts als je baby jonger is dan drie maanden en alleen koorts heeft, zonder de hierboven beschreven klachten.

Diagnose

De huisarts vraagt welke symptomen je hebt en doet lichamelijk onderzoek. Eventueel zal hij/zij aanvullend onderzoek doen om andere oorzaken voor je klachten uit te sluiten. Je moet dan bloed laten prikken of je urine laten onderzoeken. Als de huisarts denkt dat je een hersenvliesontsteking zou kunnen hebben, verwijst hij/zij je door naar een neuroloog of internist in het ziekenhuis voor verder onderzoek en behandeling.

De diagnose meningitis kan alleen met zekerheid gesteld worden door het onderzoeken van het hersenvocht. Het hersenvocht ligt tussen de hersenvliezen aan de ene kant en de hersenen en het ruggenmerg aan de andere kant. Om dit te onderzoeken, neemt de arts wat hersenvocht af met een ruggenprik. Dit hersenvocht wordt onderzocht in het laboratorium, waar gekeken wordt of er sprake is van een hersenvliesontsteking. Ook wordt onderzocht welke bacterie of virus de ontsteking veroorzaakt.

Risicofactoren

Hersenvliesontsteking komt vaker voor bij baby’s, kinderen tot vijf jaar en jongvolwassenen. Mensen die niet gevaccineerd zijn tegen meningococ type C en Haemophilus influenza type B (Hib) hebben een hoger risico op een meningitis door deze bacteriën. Ook mensen met een verminderde weerstand, bijvoorbeeld door een ernstige ziekte of behandeling met bepaalde medicijnen, krijgen makkelijker een hersenvliesontsteking.

Behandeling

Wanneer je een hersenvliesontsteking hebt, word je meestal in het ziekenhuis opgenomen voor verdere controle en behandeling.

Een meningitis die door een bacterie wordt veroorzaakt kan ernstig verlopen. Daarom moet je snel naar het ziekenhuis voor antibiotica via een infuus.

Wanneer de ontsteking van de hersenvliezen veroorzaakt wordt door een virus, zijn de symptomen meestal minder ernstig. Meestal geneest een virale meningitis vanzelf binnen één tot twee weken. Soms adviseert de arts om medicijnen tegen virussen (virusremmers als aciclovir) te gebruiken.

Prognose

Een hersenvliesontsteking die door een bacterie wordt veroorzaakt kan ernstig verlopen en zelfs dodelijk zijn wanneer je niet snel antibiotica krijgt. Je moet daarom enige tijd in het ziekenhuis blijven voor antibiotica via een infuus en regelmatige controles.

Wanneer de meningitis door een virus veroorzaakt wordt, gaat dit meestal vanzelf over binnen één tot twee weken.

Nadat de infectie genezen is, kun je nog een tijd last hebben van vermoeidheid, hoofdpijn, vergeetachtigheid en concentratieproblemen.

De meeste mensen genezen volledig van een hersenvliesontsteking. Ongeveer één op de drie mensen houdt echter blijvende schade nadat de infectie genezen is. Blijvende klachten kunnen zijn:

• doofheid of slechthorendheid aan één of beide oren
• verlamming van (een deel van) een arm of been
• cognitieve problemen: moeite hebben met leren, trager denken, verminderde concentratie en vergeetachtigheid