Last van prikangst? Zo pak je het aan!

Getty Images

Met de herfst is ook de griepprik weer in aantocht. Eén op de drie Nederlanders heeft prikangst. Die kan zo heftig zijn, dat mensen van een vaccinatie afzien of zelfs bloedafname en medische behandelingen weigeren. Gelukkig is er in veel gevallen wat aan prikangst te doen, aldus neurowetenschapper Elisabeth Huis in ’t Veld.

Wat is prikangst?

Bijna niemand laat zich voor de lol prikken. Maar sommige mensen hebben er meer moeite mee dan anderen. Zij krijgen bijvoorbeeld een paniekgevoel, gaan zweten of hyperventileren, of worden juist stil en bleek. Er zijn zelfs mensen die flauwvallen. Allemaal automatische reacties van het lichaam, waar je ogenschijnlijk geen invloed op hebt.

Of toch wel? Dat is wat neurowetenschapper en gezondheidspsycholoog Elisabeth Huis in ’t Veld, werkzaam bij de afdeling Cognitive Science & Artificial Intelligence van de Tilburg School of Humanities and Digital Sciences en bij bloedbank Sanquin, in haar promotieonderzoek tot in detail uitzoekt. “Van hersenscans weten we dat alleen al het kijken naar naalden enorm heftige reacties in het brein teweeg kan brengen”, vertelt ze. “Bijvoorbeeld in de gebieden die te maken hebben met emoties, pijn en in actie komen. Dat gebeurt allemaal automatisch en onbewust. Dat boeit mij mateloos. Vrouwen lijken iets meer prikangst te ervaren dan mannen. Maar dat kan ook zijn omdat zij er opener over zijn en dus eerder angst rapporteren. Verder neemt prikangst met het ouder worden over het algemeen af. Waarschijnlijk heeft dat met gewenning te maken.”

Waaróm zoveel mensen bang zijn voor prikken en waarom de ene persoon heftiger op naalden reageert dan de andere, durft Huis in ’t Veld – nog – niet te zeggen. “Er zijn theorieën dat we een evolutionaire angst hebben voor alles wat ons lichaam ingaat, omdat dat de overleving kan bedreigen. Maar ik heb nog nooit iemand spontaan zien flauwvallen bij de aanblik van een mes.”

Wat ze wel weet, is dat de reacties van mensen met prikangst grofweg in twee groepen zijn te verdelen. Het merendeel komt in de vecht- of vluchtmodus. Dat wil zeggen dat hun lichaam alles in paraatheid brengt om tot actie over te gaan. De ademhaling en hartslag versnellen bijvoorbeeld. Aan de buitenkant zie je dan dat iemand rood wordt en gaat zweten. Bij anderen gebeurt juist het tegenovergestelde; zij komen in de bevriesmodus en worden stil en bleek. Hun hartslag en bloeddruk gaan omlaag. Soms stoppen ze zelfs met ademen. Dat is ook de groep die potentieel flauwvalt. “Hun reactie lijkt op die van dieren als ze op het punt staan gedood te worden”, verklaart Huis in ’t Veld. “Het lichaam schakelt dan als het ware uit. Bij mensen gebeurt dat niet bij veel soorten angst, maar dus wel bij prikangst.”

Om uit te vinden hoe dat precies werkt (en of je er iets aan kunt doen), maakt ze in haar onderzoek gebruik van een speciale camera. “Zoals gezegd zijn al dit soort reacties automatisch. Hoewel mensen ze zelf niet of nauwelijks voelen, zijn ze wel in het gezicht te herkennen. Bijvoorbeeld in de vorm van minuscule bewegingen of veranderingen van temperatuur. Met het blote oog zijn die niet altijd waarneembaar, maar met een speciale warmtecamera wel. Die gebruik ik dus om in kaart te brengen hoe mensen reageren als de prikangst opspeelt. De volgende stap is om die informatie te gebruiken om ze helpen controle over hun reacties te krijgen.”

2. Wat kun je doen bij lichte tot milde angst?

Ik moet er maar mee leren leven, denken veel mensen met prikangst. “Leuk zullen zij het vermoedelijk nooit gaan vinden”, erkent Huis in ’t Veld. “Maar er zijn wel degelijk dingen die je kunt doen om het jezelf makkelijker te maken en daardoor hopelijk de angst te verminderen. Wat je in ieder geval niet moet doen, is het prikken vermijden. Want daarmee bevestig en versterk je de angst alleen maar. Nog afgezien van de negatieve medische gevolgen natuurlijk.”

Mensen die vooraf al veel stress ervaren, raadt ze je aan om een zogenaamde Emla-pleister te gebruiken, die de huid tijdelijk plaatselijk verdooft. Daardoor doet een prik minder of geen pijn. “Alleen al dat idee helpt vaak om de angst te verminderen. Nadeel is dat je de pleisters minstens een uur van tevoren moet opplakken. Je moet dus wel weten op welke plek je geprikt gaat worden.”

Voor betreft het prikmoment zelf heeft Huis in ’t Veld ook nog wat tips. De belangrijkste: zég het vooraf als je bang bent. Dan kan de prikker daar rekening mee houden. “Veel mensen schamen zich enorm voor hun angst. Ze vinden zichzelf kinderachtig of een watje. Maar prikangst is dus heel normaal; die heeft niets te maken met zwak zijn. Bovendien zijn prikkers getraind om angstige mensen zo goed mogelijk te helpen, bijvoorbeeld door ze af te leiden. Maar dan moeten ze wel weten dat je het lastig vindt.”

Ze benadrukt dat er niet één gouden tip is, die voor iedereen werkt. “Sommige prikkers kondigen bijvoorbeeld aan dat ze de prik gaan zetten, terwijl anderen dat juist niet doen. Als een van de twee je voorkeur heeft, meld ook dat dan vooraf. Verder is het vooral een kwestie van uitproberen wat jou kan helpen om jezelf te kalmeren. Misschien vind je het fijn als je iemand meeneemt de prikkamer in. Dat kan ik toch niet maken, denken veel mensen. Maar waarom niet? Hoe meer positieve ervaringen je voor jezelf weet te creëren, hoe groter de kans dat de angst een volgende keer minder is.”

Zelf werkt Huis in ’t Veld aan een andersoortig hulpmiddel tegen prikangst. Afgelopen jaren ontwikkelde ze een speciale game-app, Ainar, die je op je telefoon of tablet kunt spelen. “De app maakt gebruik van de selfiecamera om kleine, specifieke tekenen van spanning in je gezicht op te merken”, legt ze uit. “Zodra de spanning oploopt, gaat het in het spel regenen of sneeuwen. Alleen door jezelf te kalmeren, bijvoorbeeld door rustiger te ademen, kun je de zon weer laten schijnen. Op die manier leer je wat voor jou werkt om de automatische angstreacties van je lichaam bij prikangst onder controle te krijgen.”

3. Als je zo bang bent dat je je niet meer durft te laten prikken, wat dan?

Bij een klein deel van de mensen met prikangst is die zo ernstig dat je van een fobie kunt spreken. De gevolgen daarvan zijn soms vergaand, ontdekte Huis in ’t Veld toen ze voor haar onderzoek 250 mensen met een prikfobie interviewde. “53 procent van hen stelde een noodzakelijk bezoek aan een arts, tandarts of een ziekenhuis uit. 40 procent had vanwege de angst al eens een behandeling geweigerd. En 20 procent liet zich niet vaccineren.”

Gelukkig is ook aan zo’n erge angst vaak goed wat te doen. Maar dat lukt meestal niet zonder hulp. “Als het zo heftig is, zou ik naar een in angst gespecialiseerde psycholoog gaan. Met behulp van exposuretherapie kan die je leren de angst te laten uitdoven. Sommige ziekenhuizen hebben ook een speciale prikangstpoli. In het Meander Ziekenhuis in Amersfoort gebruiken ze lachgas om angstige mensen te helpen ontspannen en zo in meerdere sessies aan het prikken te leren wennen. Een andere mogelijkheid is de Memrec-methode. Dat is een eenmalige, korte behandeling met een combinatie van cognitieve gedragstherapie en een bètablokker. 83 procent van de deelnemers is daarmee van zijn angst af, blijkt uit onderzoek. Deze behandeling wordt echter alleen in Amsterdam gedaan, bij Kindt Clinics.”