Charlotte Teunissen: 'We willen alzheimer vroeger opsporen'

Wat is alzheimer precies?

"Alzheimer is een ziekte van het zenuwstelsel. Het is de meest voorkomende vorm van dementie, waarbij vergeetachtigheid een belangrijke rol speelt. Onder meer het kortetermijngeheugen voor feiten is aangetast. Ook het ruimtelijk geheugen doet vaak niet meer wat het deed: mensen met alzheimer kunnen hun huis of badkamer bijvoorbeeld vaak niet meer terugvinden. Van welke liedjes ze vroeger hielden of het werk dat ze hadden, dat weten ze vaak in het begin nog wel. Maar wat ze die ochtend hebben gegeten…? Naarmate de ziekte vordert, ontstaan er vaak gedragsveranderingen zoals onrust en angst. Het nare is: het wordt steeds erger en je kunt er niets tegen doen. Nog niet."

Wat moeten we weten om er wél iets tegen te kunnen doen?

"Daarvoor moeten we eerst een beeld hebben van wat er nou precies in de hersenen gebeurt. Het lijkt erop dat bij alzheimer bepaalde eiwitten in de hersenen gaan samenklonteren. Door die klontering ontsporen allerlei processen, waarna de zenuwcellen uiteindelijk sterven."

Hoe kan iemand weten of dat bij hem of haar het geval is?

"Sinds enkele jaren meten we dat, bij verdenking van alzheimer, door via een ruggenprik wat hersenvocht af te nemen. In dat hersenvocht zien we bij mensen met alzheimer een veranderd niveau van het eiwit ‘amyloïd’ en van het eiwit ‘tau’. Wat wij nu in het VUmc hebben ontwikkeld, is een test waarmee je de veranderingen in een van die eiwitten ook in het bloed kunt zien."

Dus net zoals je bloedwaarden meet om te zien of je suikerziekte hebt, meet je straks bloedwaarden bij de huisarts om te zien of je alzheimer hebt?

"Waarna je alsnog doorgestuurd kunt worden naar de specialist, ja, voor uitgebreider onderzoek. De test is nu nog in de onderzoeksfase, maar in de toekomst willen we daarnaartoe. Het goede is dat je er op zo’n manier vroeg bij zou kunnen zijn."

En hoe vroeger je erbij bent…

"Hoe meer je in het ideale geval kunt doen. De eiwitveranderingen in de hersenen beginnen al járen voordat mensen met geheugenklachten bij de dokter belanden. Door de schadelijke werking van de veranderde eiwitten sterven hersencellen af. Dat proces is onomkeerbaar: die cellen krijg je nooit meer terug. Hoe sneller je het eiwitprobleem oplost, hoe beter."

Wat zou de oplossing kunnen zijn?

"Er lopen al een tijdje grootschalige onderzoeken naar medicijnen. Het ene medicijn grijpt in op het ontstaan van amyloïd-klonteringen. Andere pakken de vorming van tau-klonteringen aan."

Het onderzoek naar het medicijn aducanumab van Biogen, dat hierop aangrijpt, is stopgezet omdat het niet goed werkte. Het is niet het eerste medicijn dat faalt. Hoe nu verder?

"Allereerst, we mogen de moed niet laten zakken, want alzheimer is een verschrikkelijke ziekte. We moeten er nu dus nog harder aan werken om het op te lossen. We kunnen in ieder geval veel leren van de gefaalde studies. Hoe het dan wel moet, is natuurlijk de vraag die iedereen bezighoudt. Wanneer ontstaan die klonten, of plaques, precies? Misschien zijn de plaques een eindstadium van de ziekte. Dat kan betekenen dat we vroeger in het ziekteproces moeten ingrijpen. Om het nog ingewikkelder te maken: de klontering van amyloïd is maar een onderdeel van het ziekteproces. Misschien moeten we meerdere medicijnen combineren om de ziekte te stoppen. Zou er misschien wel een effect zijn als we een combinatie van anti-tau-therapie, anti-inflammatoire therapie en anti-amyloid-vorming toepassen?"

Er zijn wetenschappers die zeggen dat de amyloïd-theorie te simpel is voor een complexe ziekte als alzheimer. En dat de medicijnen daarom niet werken. Wat vindt u hiervan?

"Natuurlijk verklaart alleen amyloïd-ophoping niet de ziekte. Er zijn allerlei andere processen bij betrokken, zoals bijvoorbeeld ontstekingsreacties in de hersenen. Maar er is wel degelijk overtuigend bewijs voor een rol van amyloïd bij alzheimer, al weten we nog niet welke rol het precies heeft en wat de oorzaak van deze ziekte is. Als onderzoekers kijken we breder dan alleen naar amyloïd. Probleem is alleen dat de hersenen een complex orgaan vormen, waar we maar zeer beperkt onderzoek in kunnen doen. Je kunt nu eenmaal niet een stukje weefsel bij levende patiënten afnemen."

Stel dat je die test straks op elk moment kunt doen: wíl je dan eigenlijk wel weten dat je over een aantal jaren alzheimer krijgt?

"Op deze manier gaan we de test zeker niet gebruiken, zolang er geen medicijn is. Als je niets hebt om ertegen te doen, is het niet slim om heel grote groepen mensen te testen. Als de uitslag positief is, geeft dat enorm veel stress. Bovendien zegt de uitslag niets over wannéér de symptomen komen. Het kan evengoed dat je geheugen nog jaren prima functioneert, ook al zijn er al eiwitveranderingen gaande."

Maar zou zo’n uitslag mensen niet kunnen motiveren gezonder te leven?

"Dat is een goede vraag voor de toekomst. Want onderzoek laat zien dat ontspanning, beweging, minder vet eten en meer groenten de hersenen langer gezond kunnen houden. We zien in de westerse wereld al dat het aantal mensen met alzheimer minder sterk toeneemt dan je zou verwachten op basis van de vergrijzing. Mogelijk omdat ze gezonder zijn gaan leven."

U weet van dichtbij hoe naar deze ziekte is.

"Een van mijn beste vriendinnen heeft alzheimer – zij is pas 48. Het heeft mij een heel andere kijk op mijn werk gegeven. Eerst bestond de ziekte voor mij vooral uit bloedwaarden en hersenvloeistof. Nu zie ik dagelijks hoe ontwrichtend alzheimer is. Mijn vriendin is nu op een andere manier moeder voor haar tieners. Het is moeilijk als je moeder vergeet dat jij met je vriendinnen weg was vanmiddag. Als ze niet meer voor je kan koken, terwijl ze daar juist zo van genoot."

Motiveert het u extra in uw werk?

"Zeker! Ik hoop maar dat die studies genoeg opschieten, zodat ook zij nog profijt van de behandeling kan hebben. Maar ik doe het ook voor de mensen na ons. En voor hun mantelzorgers. Ook voor hen is het heel pittig; je runt je eigen leven en moet ook volcontinu voor de ander zorgen. Niet voor niets kampt een op de vijf mantelzorgers met burn-outklachten. Maar gelukkig kunnen mijn vriendin, haar gezin en ik er ook nog af en toe om lachen. Als dat niet meer kan, wordt het leven wel heel erg zwaar."

Charlotte Teunissen (47) is hoofd van het Neurochemisch Laboratorium in het Alzheimer Centrum en hoogleraar neurochemie in het Amsterdam Universitair Medisch Centrum – de eerste vrouw op deze leerstoel in Europa. Teunissen is verantwoordelijk voor diverse biobanken van Amsterdam UMC, die een belangrijke rol spelen in het neurologisch onderzoek. Haar onderzoek richt zich op het zoeken naar stoffen in hersenvocht en bloed die ziektes kunnen aantonen. Naast haar onderzoek naar de ziekte van Alzheimer doet Teunissen ook onderzoek naar andere hersenaandoeningen.

Dit artikel is eerder verschenen in het juli/augustus 2019 nummer van Plus Magazine. Nog geen abonnee van Plus Magazine? Abonnee worden doet u in een handomdraai!