Elke dag een plakje ontbijtkoek, hoe (on)gezond is dat?

Ontbijtkoek is een oer-Hollandse koek die gemaakt wordt van roggemeel met suikerstroop. Het ontleent zijn kenmerkende kruidige smaak aan toegevoegde koekkruiden als kaneel, kruidnagel en nootmuskaat. Verder zijn aan de meeste soorten ontbijtkoek bakpoeder toegevoegd als rijsmiddel, een klein scheutje palm- of raapolie voor de smeuïgheid en soms wat tarwemoutmeel voor de goudbruine kleur. Het ontbijtkoekschap in de supermarkt is vaak meterslang, want naast de standaard naturel ontbijtkoek zijn er nog vele soorten en smaken. Zo is er ontbijtkoek gevuld met appel, rozijnen, sukade of noten, volkoren ontbijtkoek, ontbijtkoek met minder suiker en ontbijtkoek met specerijen als gember of anijszaad, ook wel bekend als 'oude wijven koek'. Los van al deze varianten is er gesneden en ongesneden ontbijtkoek en ontbijtkoek die voor het gemak in los verpakte plakken te koop is.

Peperkoek en kruidkoek is andere koek

Kruidenkoeken worden al eeuwenlang gebakken. In de Romeinse tijd at men in Nederland al een vergelijkbare koek van roggemeel, honing en specerijen. Vele eeuwen terug was het traditie om een soortgelijke koek op verjaardagen en begrafenissen te serveren, omdat de ingrediënten honing en peper symbool staan voor blijdschap en verdriet. In de huidige ontbijtkoek uit de supermarkt zit geen peper meer. Dat is ook meteen het grote verschil tussen ontbijtkoek en peperkoek. Vooral in de provincie Zeeland wordt nog veel 'echte' peperkoek gegeten, een compacte, platte koek die dezelfde specerijen bevat als ontbijtkoek plus zwarte peper. Dat verschil proef je meteen. Ook de naam kruidkoek wordt vaak onterecht gebruikt voor ontbijtkoek. Kruidkoek is minder luchtig dan ontbijtkoek en bevat meer andere specerijen als kaneel, foelie, nootmuskaat en kruidnagel. De drie koeken hebben dus eenzelfde basis van rogge, suiker en kruiden, maar smaken heel anders.

Voedingswaarde van ontbijtkoek

Ontbijtkoek heeft een gezond imago omdat het zo lekker vetarm is. Dat klopt, een plakje ontbijtkoek bevat slechts 1 gram vet. Helaas is dit vet meestal wel afkomstig van palmolie. Van deze vetsoort is bekend dat het het risico op hart- en vaatziekten vergroot. Het overgrote deel van de calorieën in een plak ontbijtkoek (80 kcal) komt van koolhydraten. Die worden geleverd door de rogge en de suikers waarvan het gemaakt is. De rogge die voor ontbijtkoek wordt gebruikt is eigenlijk bijna altijd roggebloem. Dat is rogge, ontdaan van het volkoren vliesje en helaas dus ook van bijna alle voedingswaarde. Net als bijvoorbeeld het meel in wit brood, levert roggebloem vooral koolhydraten. Maar op het etiket met voedingswaardevermelding van ontbijtkoek staat altijd het ingrediënt glucose-fructosestroop als eerste genoemd. Dat betekent dus dat niet rogge de basis is van de koek, maar suikers. Ontbijtkoek zou daarom beter suikerkoek kunnen heten. Vitaminen en mineralen zitten er verder nauwelijks in. Ontbijtkoeksoorten met kandijsuiker, vruchtenvulsel of chocola bevatten vaak nog meer suiker. Een plak voorverpakte ontbijtkoek, is meestal veel groter dan wat je zelf zou afsnijden en levert dus ook veel meer suiker. Qua voedingswaarde scoort een plak ontbijtkoek dan ook duidelijk slechter dan andere ontbijtproducten zoals een snee volkorenbrood of rijstwafel. 

Ook gezondere soorten zijn lariekoek

Je zou denken dat volkoren ontbijtkoek een gezondere optie is. Maar volkoren ontbijtkoeken blijken helemaal niet zoveel meer vezels bevatten. De roggebloem in volkoren ontbijtkoek is namelijk maar gedeeltelijk vervangen door meer vezelrijk volkorenroggemeel. Dat levert per plak nauwelijks meer vezels op. Het hoofdingrediënt is meestal nog steeds een vorm van suiker. Ook ontbijtkoek met minder suiker lijkt een gezonder alternatief, maar is nog steeds van roggebloem gemaakt en levert dus veel koolhydraten. Als zoetstof bevat deze koek vaak cichoreiwortelvezel in plaats van suikerstroop. Cichoreiwortel is een plantaardige vezel die rijk is aan inuline, wat de vezel een zoete smaak geeft. Hierdoor bevat ontbijtkoek met minder suiker verreweg de meeste vezels van alle ontbijtkoeksoorten, vaak het driedubbele. Dit lijkt gezonder, maar in ontbijtkoek met minder suiker zitten nog steeds nauwelijks andere gezonde voedingsstoffen. Bovendien kan cichoreiwortelvezel een laxerende werking hebben en tot winderigheid leiden.

Kankerverwekkend acrylamide

Daarnaast is er nog iets zorgwekkends aan de hand met ontbijtkoek en andere kruidkoeken: er kan veel van de kankerverwekkende stof acrylamide in de koek zitten. Acrylamide is een giftige stof die ontstaat wanneer een koolhydraatrijk product op hoge temperaturen (boven de 120 graden Celcius) wordt verhit. Tijdens het bakken kleurt een koolhydraatrijk gerecht bruin omdat de aanwezige suikers en eiwitten op elkaar reageren, de zogenoemde maillardreactie. Bij deze bruinkleuring ontstaat ook acrylamide. Uit wetenschappelijk onderzoek is bekend dat producten die acrylamide bevatten, zoals gebakken of geroosterde producten als koekjes, pepernoten, chips en koffie, in grote hoeveelheden kankerverwekkend zijn. Uit recent onderzoek van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit blijkt dat een derde van de geteste ontbijtkoekproducten zulke hoeveelheden acrylamide bevatten dat het schadelijk kan zijn voor de gezondheid als je het vaak eet.

Kortom, is ontbijtkoek gezond?

Nee, het vetarme plakje ontbijtkoek voor bij de koffie is een suikerrijke snack die verder nauwelijks gezonde voedingsstoffen bevat. Eet je vaak ontbijtkoek, dan kan dat ongunstig zijn voor je gewicht, je bloedsuikerspiegel en je algehele gezondheid. Ook kan er een gevaarlijke hoeveelheid acrylamide in het populaire plakje koek zitten. Slik dat gezonde imago daarom niet voor zoete koek en eet ontbijtkoek liever niet elke dag.

Dit artikel is geschreven door Sophie Luderer. Sophie is diëtist. Ruim 20 jaar adviseerde ze patiënten in ziekenhuizen en op dialyseafdelingen. Haar missie is iedereen zo goed mogelijk te informeren en ingewikkelde informatie behapbaar maken.