Waarom heeft de een het veel eerder koud dan de ander?

Ben jij zo iemand die al snel zit te rillen op de bank en er maar weer een dekentje bij pakt? Dan is het goed om te weten dat dit niet voor niets is. Je lichaam is namelijk voortdurend bezig om de zogeheten homeostase te bewaren, een toestand van inwendig evenwicht die nodig is om goed te functioneren. Wanneer dat evenwicht verstoord raakt, heeft het lichaam allerlei mechanismen om het te herstellen. Dat gebeurt ook wanneer je normale lichaamstemperatuur, die rond de 37 graden celcius ligt, te veel dreigt te dalen.

Blauwe lippen

Professor Bart Roelands, fysioloog aan de Vrije Universiteit Brussel: “Beland je in een koude ­omgeving, dan nemen sensoren in je huid dat waar en sturen ze een signaal naar de hersenen. Die zorgen dat je lichaam op twee manieren ­reageert: door zo veel mogelijk lichaamswarmte te bewaren en door zelf warmte te produceren. Sommige van die reacties gebeuren onbewust, ­andere bewust. In de eerste plaats vernauwen de bloedvaten net onder de huid zich, waardoor er minder warmte aan de omgeving wordt afgegeven. Je huid gaat daardoor koud aanvoelen, maar er blijft meer warmte in de kern van je lichaam om ­vitale organen te beschermen. Er gaat ook minder bloed naar de lichaamsuiteinden. Daardoor krijg je een koude neus, handen en voeten. Daarnaast ga je zelf warmte produceren door je spieren ­afwisselend samen te trekken en te ontspannen. Automatisch begin je te rillen en klappertanden. Intuïtief zal je je spieren ook actief gaan gebruiken: je loopt rond, maakt grote bewegingen met armen en benen. Je stofwisseling versnelt en je verbruikt meer energie.

Wanneer je lichaam zichzelf niet meer warm kan houden en de lichaamstemperatuur onder de 35 graden zakt, kun je onderkoeld raken. Dat kan geleidelijk gaan, maar ook snel. Je lippen, vingers en tenen worden blauw. Je gaat ongecontroleerd rillen en klappertanden. Naarmate het erger wordt, vermindert je coördinatie, vertraagt je ademhaling, word je suf en verward en vermindert je spraakvermogen. Daarna volgen bewusteloosheid en orgaanschade. In zeer extreme gevallen leidt onderkoeling tot de dood.”

Waarom is de een kouwelijker dan de ander?

“Het verschilt van persoon tot persoon, maar in het algemeen hebben vrouwen het sneller koud dan mannen. Dat komt door de verschillen in ­lichaamssamenstelling. Vrouwen hebben wat meer vet en minder spieren dan mannen. Hoe minder spiermassa, hoe minder warmte je kunt produceren. Anderzijds isoleert vet wel en geeft het je een grotere capaciteit om warmte te bewaren. Maar de spieren zijn toch belangrijker om het warm te hebben. De lichaamstemperatuur van vrouwen is bovendien doorgaans iets hoger dan die van mannen, waardoor ze net iets sneller een gevoel van kou ­ervaren. Ook de menstruatiecyclus en vrouwelijke hormonen kunnen daarbij een rol spelen. ­Oestrogenen kunnen het samentrekken van de bloedvaten nog versterken. Verder speelt de ­verhouding tussen je lichaamsoppervlakte en ­inhoud mee. Hoe meer lichaamsoppervlak, hoe meer warmte je kunt verliezen door de huid. ­Iemand die heel lang en dun is, verliest daardoor sneller warmte dan iemand die klein en gezet is.Ten slotte speelt je eigen perceptie een rol. Werk je altijd buiten, ook in de kou, dan kun je daar beter tegen dan als je een kantoorbaan hebt en elke dag doorbrengt in een ruimte met een constante temperatuur van 22 graden.”

Dus je kunt wennen aan kou?

“Tot op bepaalde hoogte. Je stofwisseling past zich aan zodat je sneller warmte kunt produceren en je bloedvaten gaan zich eerder samentrekken om de lichaamswarmte zoveel mogelijk te behouden. Om dit te trainen kun je binnen de verwarming in stapjes lager zetten. Zo wen je langzaam maar zeker aan een lagere temperatuur.”

Waarom hebben oudere mensen het sneller koud?

“Door alle factoren die ik eerder heb genoemd, maar ook doordat veroudering effect heeft op je mechanismen om warm te blijven. Dat is een heel geleidelijk proces met veel individuele variatie. Als je ouder wordt, gaan de koudegevoelige huidsensoren minder snel reageren. De bloedsomloop en het samentrekken en ontspannen van bloed­vaten werken minder goed en je verliest meer warmte. Heel belangrijk is ook het verlies van spiermassa. Maar dat kun je compenseren door te blijven bewegen. Daarnaast hebben oudere mensen minder bruin vet, dus minder capaciteit om warmte te produceren.”

Wat is bruin vet?

“In je lichaam heb je bruin en wit vetweefsel. Het ‘goede’ bruine vetweefsel bevindt zich vooral in je boven­lichaam. Het wordt geactiveerd als het lichaam het koud heeft en stelt je in staat om warmte te produceren. Het verbrandt calorieën, onder ­andere afkomstig van het witte vetweefsel. Dieren in ­winterslaap gebruiken bruin vet om warm te blijven. Wit vet werkt eerder andersom: het slaat calorieën op, vooral in de buikregio en op de heupen. Dat vet heeft meer een isolerende functie. Hoeveel wit en bruin vet je hebt is afhankelijk van allerlei factoren, onder meer je leeftijd. Pasgeboren baby’s hebben het meeste bruin vet omdat zij zich minder goed kunnen beschermen tegen kou dan volwassenen. Met de leeftijd vermindert het aandeel bruin tegenover wit vet.”

Zijn er nog andere oorzaken waardoor je het sneller koud hebt? 

“Als je weinig of slecht slaapt, ben je vatbaarder voor kou. Dat heeft onder meer te maken met de werking van de hersenen en een minder goede ­regeling van de lichaamstemperatuur. Je stof­wisseling vertraagt, waardoor je lichaam zich minder goed warm kan houden. Ook bloed­armoede, een tekort aan rode bloedcellen, ­veroorzaakt naast vermoeidheid een gevoel van kou. Erg belangrijk is verder de schildklier, een motor van je metabolisme. Als die te traag werkt, wordt je lichaam minder aangevuurd om in gang te schieten. Je gebruikt je spieren minder en ­daardoor ga je weer te weinig warmte ­produceren. Aderverkalking laat je systeem van hart en bloedvaten ook minder goed werken. Bloed­vaten trekken minder goed samen, sommige lichaamsdelen krijgen minder bloed en gaan ­kouder aanvoelen. Ten slotte kunnen bèta­blokkers, geneesmiddelen die de hartslag en bloeddruk ­verlagen, een verminderde spieractiviteit en warmteproductie als bijwerking hebben.”

Is het gezond om in ijskoud water te zwemmen?

“Ja, daarmee train je je lichaam om met lage ­temperaturen om te gaan en het stimuleert je bloedsomloop. Eerst trekken de bloedvaten samen wanneer je in het koude water stapt, daarna ­ontspannen ze zich wanneer je er weer uitkomt en je afdroogt. Hoe meer je dat mechanisme traint, hoe efficiënter het ook blijft op latere leeftijd. Er komen bovendien hormonen vrij zoals het ‘gelukshormoon’ endorfine, maar ook adrenaline, wat een energieboost geeft. Maar let op: wanneer je zonder training of voorbereiding in te koud water duikt, kun je in ernstige problemen raken en zelfs verdrinken. Het temperatuurverschil is dan zo groot dat je lichaam in een verlammende stresssituatie belandt. Het water hoeft daarvoor niet extreem koud te zijn, het grote verschil in temperatuur tussen je lichaam en het water veroorzaakt de schok.”

Kippenvel

Wanneer je het koud hebt, kun je kippenvel krijgen. Dit ontstaat wanneer spiertjes in de huid zich samentrekken om de kleine haartjes op bijvoorbeeld je ­armen op te richten. Die houden lucht vast en creëren zo een isolerend laagje. Althans, dat deden ze bij onze veel sterker behaarde voorouders in de pre-historie. Bij ons heeft het nauwelijks effect, daarvoor hebben we veel te weinig lichaamsbeharing.

Bart Roelands is professor en vice-decaan van de faculteit Lichamelijke Opvoeding en Kinesitherapie aan de Vrije Universiteit Brussel. Daarnaast is hij voorzitter van de onderzoeksgroep Menselijke Fysiologie en Sportkinesitherapie. Zijn onderzoek richt zich vooral op fysieke en mentale vermoeidheid en thermoregulatie.

Een andere versie van dit artikel verscheen eerder in +Gezond december 2023. Abonnee worden van het blad? Dat doe je in een handomdraai.