Beter contact bij dementie

“Als je dementie alleen beschouwt als geheugenverlies, zit je vast in een doodlopende straat”, zegt de Vlaamse communicatiewetenschapper Kasper Bormans. “Er lijkt niets anders op te zitten dan meegaan in het verleden, naar dat wat de ander zich nog wel kan herinneren. Het toekomstperspectief is dan verdwenen, want er is nog steeds geen zicht op een geneesmiddel.

Maar je kunt als medemens ook zelf het medicijn zijn door positiviteit uit te stralen, contact te maken en toekomstperspectief te bieden door vooruit te kijken en te vragen naar waar iemand naar uitkijkt.

De Wereld Gezondheidsorganisatie gebruikt voor dementie de metafoor van de tikkende tijdbom, een grijze tsunami die op ons afkomt. Als je dementie zo negatief benadert en het ziet als een onomkeerbaar probleem, verstar je in machteloosheid. Terwijl het zo belangrijk is om verbinding te zoeken, juist voor de mensen om degene met dementie heen. Zij zijn de schaduwbetrokkenen. Als je op voorhand denkt dat contact lastig of onmogelijk is, lukt het waarschijnlijk niet een verbinding aan te gaan. Wat we moeten voorkomen, is dat mensen met dementie sterven aan een sociale dood die voorafgaat aan een fysiek levenseinde. Die sociale dood werkt ook door naar de omgeving van mensen met dementie. Omdat we vaak niet goed weten wat we tegen mantelzorgers moeten zeggen en denken dat ze al genoeg aan hun hoofd hebben, hebben we de neiging ze uit de weg te gaan. Maar op die manier raakt iedereen geïsoleerd.”

Jij kunt het medicijn zijn

Hoe kun je voorkomen dat mensen met dementie sociaal geïsoleerd raken?

“Het gaat er niet om wat je precies zegt, maar dat je iets doet, dat je laat merken dat je die persoon ziet. Dat kan al met een knikje of een groet. Uit alle onderzoeken blijkt dat het belangrijkste voor een lang en gelukkig leven niet stoppen met roken, gezond eten en genoeg bewegen is, maar openheid naar de medemens. Dus niet alleen familie en bekenden groeten, maar ook belangstelling tonen voor anderen die je onderweg tegenkomt. Die verbinding vanuit nieuwsgierigheid is belangrijk. De alzheimeronderzoeker die door zijn microscoop de hersenen bestudeert, ziet de verbinding tussen hersencellen wegvallen. Op macroniveau gebeurt dat tussen mensen. Als we verbonden blijven, kunnen we wel degelijk iemands levenskwaliteit bevorderen.”

Hoe maak je verbinding met mensen met dementie?

“Ik zou in plaats van een tikkende tijdbom het beeld van een schommel gebruiken. Een schommel voegt een aantal elementen toe die wij als maatschappij nodig hebben, waaronder speelsheid en luchtigheid, zelfs als het zwaar wordt. Je hoeft niet alle problemen weg te wuiven, maar door ook de positieve dingen te zien kun je gemotiveerd blijven. Zelfs als het zwaar is. Het beeld van een schommel laat zien dat de oudere medemens niet iemand is die altijd in een stoel zit en altijd dezelfde is, maar iemand die varieert. Net als een schommel.

Als je zo naar iemand kijkt, ga je diegene ook anders benaderen en kun je hem of haar een ander gevoel geven. Stel dat de ander boos is, dan zijn we snel geneigd diegene als ‘moeilijk persoon’ te zien. Het kan ook zijn dat hij of zij gewoon een moeilijke dag heeft. Als je de volgende dag terugkeert, kan de sfeer heel anders zijn. Soms helpt het om de grote verdwijntruc toe te passen: ga even de gang op en kom opnieuw binnen. Dit kan de sfeer van de ontmoeting volledig veranderen, in het bijzonder bij dementie. En als je weet dat iemand het moeilijk heeft, vraag dan niet: Alles goed?, maar: Hoe gaat het vandaag? Zo geef je aan dat het om een bepaald moment gaat. Daar kan iemand in een lastige periode hoop uit putten, er is een begin én een einde. Zorg voor afleiding en variatie, maak samen een wandeling, praat over de seizoenen of het opkomen van de zon.”

Wat helpt om positief te blijven?

“Ik ben op zoek gegaan naar bewezen technieken uit onder meer de sociale psychologie en de reclame die je verleiden tot bepaald gedrag. Zij zijn daar meesters in, en die technieken kun je ook ten goede gebruiken. Ik vroeg mij bijvoorbeeld af hoe een casino het voor elkaar krijgt dat je blijft zitten en munten in de machine stopt terwijl je constant te maken hebt met verlieservaringen. Wat blijkt: ze houden je gemotiveerd door jou de indruk te geven dat je niet verloren hebt, maar bijna gewonnen. Focussen op de mooie momenten is ook wat mantelzorgers vaak overeind houdt. Alles is perceptie. Een veel toegepaste techniek bij online klantbeoordelingen is tegenover elk minpunt drie pluspunten zetten. Dat komt het geloofwaardigst over. In de positieve psychologie wordt dat de positiviteitsratio genoemd. Je kunt deze techniek ook toepassen bij ontmoetingen met mensen met dementie. Een minpunt kan zijn dat je naaste niet meer weet dat je gisteren ook langs bent geweest. Maar de pluspunten kunnen zijn dat deze persoon van de zon op het terras geniet, zich mooi heeft aangekleed en graag naar muziek luistert. Een volgend bezoek zal waarschijnlijk prettiger voelen als je van tevoren die pluspunten benadrukt en in gedachten houdt.”

We moeten voorkomen dat mensen met dementie sterven aan een sociale dood

Werkt positief denken echt?

“Het is lastig om de mens achter de dementie te blijven zien wanneer je alleen aan de negatieve dingen denkt. Het is belangrijk dat de mens daarachter overeind blijft. Daarbij is het goed om te weten dat, hoe vergeetachtig iemand ook wordt, de gevoelswereld en verbeelding relatief intact blijven. Uit reclamepsychologie blijkt dat 80 procent van onze gedragingen is gebaseerd op gevoel, niet op ratio. Het beeld is bepalend, ook in het menselijk op elkaar inwerken. De eerste stap is het beeld, de ontmoeting start al voordat je elkaar tegenkomt omdat je je een bepaalde voorstelling van de ander hebt gemaakt. Die denkbeelden bepalen hoe we met elkaar omgaan. We gaan pas een brug bouwen als we ervan uitgaan dat er een oever is aan de andere kant. Als je alleen water ziet, komt het niet eens in je op om een brug te bouwen.

Onderzoek wijst uit dat als je slechts dertig seconden visualiseert dat je bezoek aan een ouder persoon prettig zal verlopen, de kans veel groter is dat die ontmoeting inderdaad positief is.”

Waarom de nadruk op communicatie?

“Om mantelzorgers te helpen, is het goed om dementie ook als een communicatieve uitdaging te beschouwen. Dat opent nieuwe wegen en mogelijkheden naar betere verbinding. Vlak bij mijn huis is een verpleeghuis voor ouderen waar ik bijna elke week op bezoek ga en luister naar de verhalen van de mensen en de mantelzorgers om die technieken bij te schaven. Ik zeg niet dat er een vast stappenplan is, zo werkt het niet. Ik laat zien dat er allerlei technieken en handvatten zijn om mensen met dementie te bereiken. Neem de tijd en probeer er elke week eentje uit om te zien welke technieken jou versterken in wat je al goed doet.”

Wat is een valkuil hierbij?

“Tijdgebrek. We worden aan alle kanten gemaand tot haast, voelen ons opgejaagd en dat straal je onbewust ook uit. Je kunt het proberen om te draaien. Als ik bij mijn oma op visite ging, vroeg ze altijd of ik pantoffels aan wilde doen. Dat zei ze niet omdat ik met mijn schoenen iets vuil zou maken, maar omdat ze wist dat ik sneller weg zou gaan als ik mijn schoenen aanhield. Zodra die schoenen zijn ingewisseld voor pantoffels, straal je rust uit. De boodschap dat je zeker enige tijd blijft zitten.

Ook de manier waarop je in de stoel gaat zitten, zegt veel. Het geeft onrust bij jezelf en de ander wanneer je kaarsrecht op het puntje van je stoel gaat zitten met je handen op je benen, in de starthouding om weg te gaan. Zak liever onderuit en maak het je comfortabel, zoals je na een werkdag zou doen. Daardoor wordt het contact beter. Draai verder je hoofd naar degene die spreekt, zo voelt de ander zich gehoord en gezien."

Het is de kunst om mensen met dementie in hun kracht te benaderen

Welke techniek kunt u iedereen aanraden?

“Een van de mooiste is de zogeheten ja-kamer. Deze krachtige, eenvoudige techniek staat in de reclame al vijftig jaar bekend als de voet-tussen-de-deur-techniek. Je stelt eerst een aantal vragen die de ander sowieso met ja zal beantwoorden. Heeft u het kunnen vinden? Heeft u zin in een kopje koffie? Wilt u hier plaatsnemen? Doordat iemand dan al een paar keer hardop ja heeft gezegd, vergroot je de kans dat op je volgende verzoek ook positief wordt gereageerd. Wanneer je zelf subtiel knikt bij het stellen van de vraag, wordt de kans op instemming nog groter. Mantelzorgers kunnen deze techniek gebruiken om iemand respectvol te motiveren om bijvoorbeeld te gaan eten of mee naar buiten te gaan.

Iemand een keuze geven kan ook helpen. Dan vraag je niet: wat wilt u eten?, maar: wilt u een boterham met kaas of liever een met jam? Dat komt minder dwingend over en het geeft de ander eigenwaarde en een goed gevoel.

Om hulp vragen kan ook verrassend goed uitpakken, dat heb ik onlangs zelf ervaren. Voor een onderzoek vroegen wij kinderen om oudere mensen te tekenen. Psychiater Dirk De Wachter stelde toen voor de boel om te draaien en ouderen te vragen om kinderen te tekenen voor en na een positief contact. Om die vraag te stellen ging ik op dezelfde hoogte zitten als zij, ik legde rustig uit wie ik was en wat ik kwam doen, en vroeg toen heel eenvoudig: wilt u mij helpen? 90 procent werd meteen enthousiast van mijn verzoek, juist omdat hen zelden meer om hulp wordt gevraagd.We gaan er altijd vanuit dat wij mensen met dementie moeten helpen, maar ze kunnen zelf ook van alles. Het is de kunst om hen in hun kracht te benaderen.”

Inspirerende video’s

De gesprekstechnieken uit het boek Schommelen op het ritme van mensen met dementie zijn omgezet in een opleiding met 53 microlearnings: inspirerende video’s van elk 90 seconden. Deelnemers wordt gevraagd om iedere week één video te bekijken en de betreffende techniek direct in de praktijk toe te passen. Zo krijg je een opleiding van een jaar voor de prijs van een boek. Het geleidelijke leerproces zorgt voor duurzame integratie van de methodiek in de dagelijkse zorgpraktijk.

Kasper Borman is communicatiewetenschapper. Hij promoveerde in 2020 bij psychiater Dirk De Wachter aan de KU Leuven. Nu is hij verbonden aan de Universiteit Maastricht, waar zijn onderzoek zich richt op verbinding, verbeelding en verwondering in communicatie met ouderen en mensen met dementie. Onlangs verscheen zijn boek Schommelen op het ritme van mensen met dementie, Uitgeverij Lannoo, EAN 9789401403566 €22,99. Meer informatie is te vinden op www.kasperbormans.be.

Dit artikel verscheen eerder in Plus Gezond januari 2025. Abonnee worden van het blad? Dat doe je in een handomdraai.