Werken psychedelica tegen depressie?

Behandelingen in de psychiatrie bestaan uit gesprekken met een psychiater of psycholoog, medicatie en daarnaast onder meer bewegingstherapie. Maar voor ongeveer een derde van alle mensen met een depressie, in Nederland ongeveer 200.000 mensen, is dit niet genoeg. Zij zijn therapieresistent, zoals dat heet.

Heftig effect

Om deze mensen toch te helpen, kunnen bewustzijnsveranderende middelen als psilocybine, ketamine en MDMA worden ingezet. “Psychedelica hebben een heftig en direct effect op het bewustzijn en de beleving. Maar je kunt dit niet zomaar zelf uitproberen”, zegt psychiater Robert Schoevers. Hij is verbonden aan het UMC Groningen en maakt deel uit van de werkgroep Therapeutische Toepassingen Psychedelica. De middelen zijn niet bij de apotheek verkrijgbaar, en dat gaat waarschijnlijk ook niet gebeuren. 

Versterkt en uitvergroot

Gewoon maar zo’n middel innemen is niet genoeg om psychedelica goed te laten werken. Schoevers: “We ontdekken steeds beter hoe dat moet. Het blijkt het beste te werken als de patiënt zich samen met twee therapeuten in een rustige, enigszins verduisterde kamer bevindt. De patiënt krijgt bijvoorbeeld psilocybine als tablet, die gaat na een tijdje werken en dan voelt de patiënt van alles. Op dat moment wordt er meestal weinig gezegd. Maar wat je tijdens de sessie meemaakt, komt later in therapeutische gesprekken terug en kan dan landen. Dit zorgt ervoor dat je veel kunt bereiken in een relatief korte tijd. 

Het is onze hoop dat mensen met een langdurige en zware depressie hierdoor sneller en met minder behandeling flink opknappen, zodat een normaal leven weer mogelijk wordt. Mensen die heel kwetsbaar zijn, met diepe depressies, hebben soms meer sessies nodig. Het kan een helpende ervaring zijn om op deze manier naar problemen of heftige ervaringen te kijken. Iets dergelijks gebeurt ook bij EMDR, eye movement desensitization and reprocessing. Alleen werkt die therapie niet bij deze patiënten, daarom zetten we de overtreffende trap in. Alle gevoelens en impulsen worden versterkt en uitvergroot tijdens zo’n sessie.” Zoals gezegd is psilocybine geen regulier medicijn. Het is in het ziekenhuis beschikbaar voor de patiënten die aan het onderzoek meedoen.

Open voor gevoelens

Psychiater Schoevers: “Bij uitbehandelde mensen met een posttraumatische stressstoornis, PTSS, doen we een studie met MDMA. Dit middel, dat ook de werkzame stof is in XTC-pillen, laat je meer openstaan voor gedachten, gevoelens, dingen die je met je meedraagt, waar je bang voor bent of waar je je voor schaamt.”

Herbelevingen

“Mensen met PTSS hebben steeds weer herbelevingen”, legt Schoevers uit. “Ze slapen slecht, hebben nachtmerries waarin ze terug zijn in die afschuwelijke situatie. Ondertussen proberen ze voortdurend om de herinneringen weg te drukken en ‘normaal’ te doen. Hierdoor zijn ze voortdurend gespannen en steeds op hun hoede. Alle therapieën voor PTSS zijn erop gericht om wat je meemaakte op zo’n manier onder ogen te zien dat de paniek minder heftig wordt. Mensen maken soms afschuwelijke dingen mee, waarna ze denken: ik had dit of dat kunnen doen. In de praktijk was dat waarschijnlijk niet mogelijk, maar die gedachten raken ze niet kwijt. MDMA helpt om weer open te staan voor die ervaring, inclusief de emoties, maar meer op afstand. Door ernaar te kijken alsof het over iemand anders gaat, kun je begrip opbrengen voor jezelf, voor je reactie, voor de situatie. Dit helpt bij het verwerken, waardoor het trauma je minder of helemaal niet meer achtervolgt.”

Oude wonden

De behandeling met psychedelica lijkt veelbelovend, maar er is nog veel onduidelijk. Psychiater Schoevers: “We weten bijvoorbeeld nog niet hoe vaak zo’n behandelsessie nodig is en of het effectief is op de lange termijn. We gaan er nu vanuit dat een ‘trip’ in combinatie met psychotherapie zes maanden voor verlichting zorgt, maar wat gebeurt daarna? Vallen deze mensen toch terug na verloop van tijd? Ook kunnen mensen zelf een manier hebben gevonden om met heftige gebeurtenissen om te gaan, bijvoorbeeld door ze weg te stoppen. Wanneer zij alles opnieuw moeten doormaken, werkt die manier misschien niet meer. Heeft zo iemand dan wel iets aan onze behandeling, of hebben we oude wonden opengehaald? Ook kun je je afvragen wat je een gesloten persoon aandoet als die door psychedelica opeens gaat huilen en schreeuwen. Het kán positief zijn, maar daarvoor weten we nog te weinig over het effect op lange en misschien ook korte termijn. Werkt het bij iedereen? Of maken we het voor sommigen erger? Daarom is onderzoek doen zo belangrijk.”

We willen achterhalen: werkt het bij iedereen? Of maken we het voor sommigen erger?

Goede begeleiding

“Sommige mensen denken dat psychedelica gaan helpen bij alle psychische problemen”, zegt Schoevers. “Dat geloof ik niet. Daarnaast kunnen ze dus ook een negatief effect op patiënten hebben. Zo kun je tijdens de sessie door de ervaring worden overspoeld, wat sommige mensen heel angstig kan maken. Het is ook de vraag hoe het werkt bij mensen die het moeilijk vinden om over hun gevoelens te praten, of bij mensen die in hun jeugd nare dingen hebben meegemaakt. Bovendien moeten de patiënten kunnen begrijpen wat er gebeurt, wat de behandeling minder geschikt maakt voor mensen met een laag IQ. Zo zijn er allemaal vragen die we moeten onderzoeken en pas over een tijd kunnen beantwoorden.Ook als een sessie zonder goede begeleiding of in een onveilige setting wordt gedaan, of als de mensen om je heen in paniek raken, kan het averechts werken. Maar ook dat is onvoldoende onderzocht om er iets over te zeggen. In de studies tot nu toe vonden weinig mensen het een beangstigende ervaring. Maar weinig is niet nul. Een andere uitdaging: voor wetenschappelijk onderzoek is een controlegroep nodig die een placebo krijgt om de effecten te vergelijken. Daarvoor heb je een heel ander middel nodig met dezelfde directe effecten, maar dat is er niet.”

Testen op mensen

Om echt vast te stellen of het gebruik van psychedelica nut heeft, begint in 2025 het laatste deel van de studie waaraan veel meer patiënten zullen deelnemen. Schoevers: “Dan gaan we veel meer leren over de effectiviteit. We hopen uiteraard dat we mensen van hun depressie kunnen verlossen. Er komen meer studies aan in Nederland en internationaal, onder andere een studie in EU-verband die door ons vanuit Groningen wordt gecoördineerd. Ik ben heel benieuwd of behandeling met psychedelica in de toekomst geaccepteerd en normaal gaat worden. Misschien kan dit langdurige trajecten voorkomen die weinig effect hebben.”

De wetenschap is echter nooit klaar. Onderzoeken worden afgerond, maar ze worden ook opnieuw gedaan. Als de uitkomsten dan anders zijn, is er geen wetenschappelijk bewijs meer dat dit medicijn inderdaad werkt zoals eerst werd gedacht. Het duurt ook minstens een jaar voordat de resultaten van een onderzoek bekend zijn én de studies lopen deels door elkaar. Dat maakt het traject ingewikkeld. Het doel is uiteraard dat mensen die al van alles hebben geprobeerd om uit een depressie te komen toch geholpen kunnen worden.

Verslaving

Tot slot: hoe zit het met het gevaar van verslaving aan psychedelica? “Dat is iets wat we goed in de gaten houden”, aldus Schoevers. “Mensen die gevoelig voor verslavingen zijn, laten we niet meedoen aan dit onderzoek. Je kunt je ook afvragen of dat wel zin heeft, want mensen die bekend zijn met deze middelen hebben vaak al zo’n gewenning opgebouwd dat ze het effect niet meer goed merken. Hoe je ook hén kunt helpen, kan het onderwerp van een volgend onderzoek zijn. Hopelijk is er over twee jaar toestemming voor het gebruik van psychedelica als medicijn vanuit het Europees Agentschap voor medicijnen. Dan kunnen we ook in de praktijk aan de slag, buiten de onderzoeken.”

Robert Schoevers is hoogleraar en afdelingshoofd psychiatrie in het Universitair Medisch Centrum Groningen. Hij richt zich op de preventie en behandeling van stemmings- en angststoornissen, met depressie als centraal thema.

Een andere versie van dit artikel verscheen eerder in Plus Gezond januari 2025. Abonnee worden van het blad? Dat doe je in een handomdraai.